Amsterdam, 21 juli 2025 – Deze zomer staat in het teken van ‘500 jaar lutheranen in de 750-jarige stad Amsterdam’, met activiteiten op tal van lutherse locaties in de Nederlandse hoofdstad.
Het jubileum wordt gevierd met twee tentoonstellingen in het Luther Museum Amsterdam, gevestigd in gebouw Wittenberg aan de Nieuwe Keizersgracht. Dat pand uit 1772 is gebouwd als het Evangelisch-Luthers Diaconie Oude Mannen- en Vrouwenhuis; het speelde een grote rol bij de opvang van armen, ouderen en wezen.
De lutherse minderheidsgemeenschap maakt al een half millennium deel uit van het Amsterdamse leven. Speciaal voor dit jubileum gaven de Evangelisch-Lutherse Gemeenschap Amsterdam en het Luther Museum kunstenaar Maze de Boer de opdracht voor een uniek cadeau aan de stad: ‘Inzicht – Verlicht’. Dit kunstwerk belichaamt de eeuwenlange verbondenheid van de lutherse minderheid met Amsterdam.
Deze zomer zijn op alle lutherse locaties in Amsterdam tal van tentoonstellingen, concerten, lezingen en andere activiteiten te bezoeken.
Maarten Luther
Het lutheranisme kwam in de Nederlanden op in de 16de eeuw kort na het begin van de Reformatie onder leiding van ex-augustijn Maarten Luther (1483-1546). In tegenstelling tot Duitsland en Scandinavië, waar het lutheranisme staatsgodsdienst werd, kreeg het calvinisme in de Nederlanden uiteindelijk de overhand, vooral in de noordelijke provincies. Het lutheranisme bleef een kleine minderheid.
In 1818 werd de Evangelisch-Lutherse Kerk in het Koninkrijk der Nederlanden opgericht. In 2004 ging dit genootschap op in de Protestantse Kerk in Nederland, maar daarbinnen bestaat nog de Evangelisch-Lutherse Synode die de lutherse traditie en spiritualiteit bewaakt.
De Nederlandse lutheranen volgden grotendeels de Augsburgse Confessie. Ze hadden echter een sterkere nadruk op liturgie en sacramenten dan de Nederlandse calvinisten. De eredienst was vaak formeler, met een vaste orde van dienst, zang (koralen) en meer nadruk op de liturgische kalender. In de 19de en 20ste eeuw ontwikkelde het Nederlandse lutheranisme zich theologisch relatief vrijzinnig in tegenstelling tot sommige Duitse landskerken of Scandinavische staatskerken.
Zwaan
In het centrum Amsterdam staan twee gebouwen die herinneren aan het lutherse verleden: de Oude Lutherse Kerk aan het Singel 411, die nog steeds dienstdoet als bedehuis maar ook als onder meer aula van de Universiteit van Amsterdam, en de Nieuwe (Ronde) Lutherse Kerk aan het Kattengat; deze koepelkerk is sinds 1935 geen bedehuis meer en wordt thans verhuurd aan het Renaissance Amsterdam Hotel.
Op lutherse kerken prijkt meestal een beeld van een zwaan. De symboliek daarvan gaat terug op Jan Hus, een prediker en kerkhervormer uit Bohemen. Die werd in 1415 wegens ketterij veroordeeld tot de brandstapel. Volgens een overlevering zou Hus vlak voor zijn dood hebben gezegd: “Vandaag braden jullie een gans (Hus betekent ‘gans’ in het Tsjechisch), maar over 100 jaar komt er een zwaan, die jullie niet kunnen verbranden.”Deze uitspraak werd later door lutheranen gezien als een profetie over Maarten Luther, die iets meer dan een eeuw later de Reformatie in gang zette en hoewel door de keizer vogelvrij verklaard en door de paus geëxcommuniceerd een natuurlijke dood stierf.
Inzicht – Verlicht van Maze de Boer is te zien tot en met 21 september. Deze installatie bestaat uit twee delen: een grafische interieurtekening op de voorgevel van de Oude Lutherse Kerk en zes blauwe lantaarns die de straat verlichten; bij de ingang bewegen twee zwanen mee met het blauwe, ‘hemelse’, licht.