02-03-2020

Het is vandaag 144 jaar geleden dat Eugenio Pacelli in Rome werd geboren en 81 jaar geleden dat hij tot bisschop van Rome werd gekozen. Deze dag werd door paus Franciscus aangewezen om de archieven die betrekking hebben op het pontificaat van Pius XII (Pacelli), te openen voor onderzoekers. In totaal 16 miljoen documenten kunnen vanaf vandaag op aanvraag worden bekeken. De stukken uit de periode van de Tweede Wereldoorlog zijn inmiddels allemaal gedigitaliseerd.

Paus Pius XII, die bij leven al bekend stond als de Engelachtige Herder (Pastor Angelicus), had de reputatie van een heilige totdat er een sluier over zijn pontificaat (1939-1958) viel. Vanaf de jaren zestig verschenen er tal van publicaties waarin Pius werd verweten dat hij zijn ogen had gesloten voor de Holocaust. Hij werd zelfs beschuldigd van antisemitische tendensen. Het Vaticaan pareerde deze aantijging met de bewering dat de Pius achter de schermen vele Joden het leven had gered. Dieper onderzoek in de vandaag opengestelde archieven kan nu uitwijzen wat de exacte rol was van de paus tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Pacelli was van 1920 tot 1930 apostolisch nuntius in Duitsland. In 1929 werd hij tot kardinaal verheven en een jaar later naar Rome gehaald om staatssecretaris van paus Pius XI te worden. Die volgde hij na diens dood in 1939 op als bisschop van Rome. Pius XII stierf op 9 oktober 1958 in het pauselijk zomerverblijf Castel Gandolfo.

Normaalgesproken dient het Vaticaan zeventig jaar vanaf het einde van een pontificaat te wachten met het openen van het archief van de betreffende paus. In het geval van Pius XII zou dat pas in 2028 zijn. Maar omdat er nog Holocaustoverlevenden in leven zijn, is op last van paus Franciscus een uitzondering gemaakt.

In Vaticaanse kringen bestaat er geen enkele twijfel over Pacelli’s integriteit. Sterker nog: hij wordt er al als een heilige vereerd. De eerste trajecten van zijn zaligverklaringsproces waren ondanks de controverses voorspoedig verlopen. Paus Benedictus XVI erkende in 2009 de heldhaftige deugdzaamheid van Pius XII en verklaarde hem ‘eerbiedwaardig’. Het wachten is nu nog op een erkend wonder op zijn voorspraak. 

Overtuigd van Pacelli’s heiligheid is de 97-jarige Duitse jezuïet Peter Gumpel. Jarenlang was hij de geschiedkundige expert tijdens Pius’ zaligverklaringsproces. Kruispunt-presentator Wilfred Kemp zocht pater Gumpel in december in Rome op en vroeg hem naar de reden waarom Pius XII tijdens de oorlog de genocide op de Joden van Hitler-bewind niet expliciet had veroordeeld (zie video hieronder).

Het kantelpunt in Pacelli’s reputatie ligt in 1963, het jaar dat het toneelstuk Der Stellvertreter (‘De Plaatsbekleder’) van de Duitse schrijver Rolf Hochhut werd opgevoerd. Daarin wordt het beeld van de onaanraakbare Pius XII aan gruzelementen gegooid. Hem werd door Hochhut verweten willens en wetens te hebben gezwegen over de vernietigingskampen van de nazi's. Het stuk kreeg vooral kritiek in Joodse kringen in Italië, omdat veel Joden dankzij Pius de oorlog hadden overleefd. Zijn reputatie had ook veel te lijden van het boek Hitler’s Pope (1999) van de Britse journalist John Cornwell. In 2002 verscheen de speelfilm Amen van Costa-Gavras, de verfilming van Der Stellvertreter. De laatste jaren worden de beweringen van Hochhut en Cornwall zwaar bekritiseerd. In 2016 gaf de BBC toe dat Pius XII onterecht was beschuldigd van foute zwijgzaamheid ten opzichte van de Holocaust.

In 2015 verscheen het boek Church of Spies: The Pope's Secret War Against Hitler van de Amerikaanse auteur Mark Riebling. Daarin onthult hij op basis van tot dan toe ongepubliceerde documenten dat Pius XII betrokken was bij meerdere liquidatiecomplotten tegen Hitler. De sinds 1963 verguisde paus zou tijdens de oorlog een geheim katholiek netwerk hebben aangestuurd ter omverwerping van het nazibewind. Het doden van Hitler was volgens Pius moreel gerechtvaardigd. Daarbij beriep hij zich op het leerstuk van Thomas van Aquino over tirannicide.