Amsterdam (Kerknet), 28 februari 2023 - De invloed van het katholieke geloof op de van oorsprong protestantse Johannes Vermeer (1632-1675) was groter dan altijd werd gedacht. Dat concludeert Gregor J.M. Weber, een van de samenstellers van de Vermeer-tentoonstelling in het Rijksmuseum in Amsterdam, in zijn pas verschenen boek Johannes Vermeer. Geloof, licht en reflectie.
Nieuw is Webers vermoeden niet. De Nederlandse jezuïeten Dries van den Akker en Paul Begheyn schreven jaren geleden al een boek over Vermeer en zijn relatie met de jezuïeten in Delft.
Rijksmuseum: expo Johannes Vermeer
Ondanks Vermeers faam is er over het leven van de Delftse meesterschilder zeer weinig met zekerheid te zeggen. Wel is het bekend dat hij was getrouwd met een katholiek meisje. Het huwelijk werd ingezegend op 20 april 1653 door de jezuïet Johannes Vermeij, wellicht in een schuur of woning in Schipluiden, want katholieken mochten niet openlijk hun geloof belijden.
Het huwelijk was niet vanzelfsprekend: Johannes kwam uit de lagere middenklasse, zijn vrouw Catharina Bolnes uit een welgestelde en devote katholieke familie. Na het huwelijk gingen Vermeer, toen twintig, en zijn vrouw bij zijn schoonmoeder wonen en werden ze buren van de jezuïeten in Delft. Maar werd Vermeer nu ook een overtuigde katholiek? Daarover zijn de meningen verdeeld.
In zijn huis hing een crucifix (toen een openlijk teken van het ‘oude’ geloof) en hij bezat katholieke schilderijen. Twee van zijn zoons werden genoemd naar katholieke heiligen: Franciscus en Ignatius. Zijn oudste zoon Johannes koesterde de wens priester te worden, en zijn kleinzoon Aegidus, zoon van dochter Maria, werd priester gewijd.
Is het katholieke geloof ook in Vermeers werken terug te vinden?
Christus in het huis van Marta en Maria (1655, Scottish National Gallery, Edinburgh) is een van de weinige werken met een religieus thema. De schilder werd beroemd met stille en intieme taferelen, waar vaak jonge vrouwen als het ware betrapt worden bij alledaagse handelingen. Gaandeweg in zijn carrière ontwikkelde de Delftse meester daarnaast een bijzondere beheersing van het licht.
Volgens Gregor J.M. Weber kon Vermeer bij de jezuïeten voor het eerst in aanraking komen met de camera obscura, een hulpmiddel om de werkelijkheid nauwkeurig over te kunnen nemen op doek.
Licht en optica spelen een heel grote rol in de devotieliteratuur van de jezuïeten. Zij gebruikten de camera als voorbeeld voor de waarneming van het goddelijk licht.
Vermeer verwekte ook jezuïtische thema's in de scènes met alledaagse taferelen. Zijn Vrouw met weegschaal (1662-64, National Gallery of Art, Washington) toont op de achtergrond een schilderij met een Laatste Oordeel, waarin de zielen van iedereen worden gewogen. De jonge vrouw doet hetzelfde met haar weegschaaltje. Maar wat weegt zij? Goud? Neen, helemaal niets. De vrouw wacht tot de weegschaal een evenwicht bereikt, een symbool voor een gematigd leven en een afgewogen oordeel.
Tegenwoordig beschouwt men Allegorie op het geloof (1671-1674, Metropolitan Museum of Art, New York) als Vermeers minst overtuigende werk, maar het was een van de beter betaalde schilderijen die na zijn dood werden verkocht. Het zit vol katholieke symbolen. Vermeer schildert een huiselijke kamer met een grote kruisiging. De jonge vrouw, met haar voet op de wereldbol, symboliseert het geloof. Een gordijn lijkt, net als in andere werken van Vermeer, ons een inkijk in iets intiems te geven. Het grootste raadsel is de glazen spiegelende bol als symbool aan het plafond. Een dergelijke bol komt ook voor in een jezuïetenboek uit 1636. Dit duidt op de diepere kennis die Vermeer had van hun spirituele inzichten.
