04-03-2019

Paus Franciscus heeft besloten dat volgend jaar het geheime archief van paus Pius XII zal worden geopend. Verschillende Joodse organisaties roepen al jaren op tot het vrijgeven van de archiefstukken van de omstreden paus, die aan het hoofd stond van de Rooms-Katholieke Kerk tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Volgens critici heeft Pius XII tijdens zijn pontificaat zijn ogen gesloten voor de Holocaust, door zich er niet openlijk tegen uit te spreken. Het Vaticaan beweert daarentegen dat Pius achter de schermen juist eraan werkte om het leven van Joden te redden en de situatie “niet erger te maken”. 

De Romein Eugenio Pacelli was van 1920 tot 1930 apostolisch nuntius in Duitsland. In 1929 werd hij tot kardinaal verheven en een jaar later naar Rome gehaald om staatssecretaris van paus Pius XI te worden. Die volgde hij na diens dood in 1939 op als bisschop van Rome. Pius XII stierf op 9 oktober 1958 in het pauselijk zomerverblijf Castel Gandolfo.

Het archief gaat open op 2 maart 2020, kondigde paus Franciscus vandaag aan in een toespraak tot de verantwoordelijken en de medewerkers van het Vaticaans Geheim Archief. Op die dag is het precies 81 jaar geleden dat Pacelli tot paus werd gekozen.

“De Kerk is niet bang voor het verleden”, zei de paus. Hij voegde eraan toe dat er wat betreft Pius XII “enige vooroordelen of overdrijvingen” bestaan. Onderzoek kan nu uitwijzen wat de exacte rol was van de paus tijdens de Tweede Wereldoorlog. 

Normaalgesproken dient het Vaticaan zeventig jaar na het einde van een pontificaat te wachten met het openen van het archief van een paus. In het geval van Pius XII zou dat paus in 2028 zijn. Maar omdat er nog Holocaustoverlevenden in leven zijn, wordt een uitzondering gemaakt. 

Het Amerikaans Joods Comité reageerde verheugd op het nieuws. “We vragen al dertig jaar om de opening van het archief. Het is belangrijk dat experts van Holocaust-herdenkingsorganisaties uit Israël en de VS objectief naar de informatie kunnen bekijken”, zegt een woordvoerder tegen persbureau Reuters. Het Israëlische ministerie van Buitenlandse Zaken zegt te hopen dat er “vrije toegang is tot alle relevante archieven”.

Het zaligverklaringsproces van Pius XII verliep ondanks de controverses voorspoedig. Er zouden volgens de Duitse jezuïet Peter Gumpel, de historisch deskundige in het proces, al zeven meldingen van wonderen op Pacelli’s voorspraak zijn gedaan. Paus Benedictus XVI erkende in 2009 de heldhaftige deugdzaamheid van Pius XII en verklaarde hem ‘eerbiedwaardig’. 

In 2015 verscheen het boek Church of Spies: The Pope's Secret War Against Hitler van de Amerikaanse auteur Mark Riebling. Daarin onthult hij op basis van tot dan toe ongepubliceerde documenten dat Pius XII betrokken was bij meerdere moordcomplotten tegen Hitler. De sinds 1963 verguisde paus zou tijdens de oorlog een geheim katholiek netwerk hebben aangestuurd ter omverwerping van het nazibewind.

In 1963 werd het toneelstuk Der Stellvertreter van de Duitse schrijver Rolf Hochhut opgevoerd. Daarin wordt het beeld van de onaanraakbare Pius XII aan gruzelementen gegooid. Hem werd door Hochhut verweten willens en wetens te zwijgen over de vernietigingskampen van de nazi's. Het stuk kreeg vooral kritiek in Joodse kringen in Italië, omdat veel Joden dankzij Pius de oorlog hadden overleefd. Zijn reputatie had ook veel te lijden van het boek Hitler’s Pope (1999) van de Britse journalist John Cornwell. De laatste jaren worden de beweringen van Hochhut en Cornwall zwaar bekritiseerd. In 2016 gaf de BBC toe dat Pius XII onterecht was beschuldigd van foute zwijgzaamheid ten opzichte van de Holocaust.