Byzantium is de oude naam voor Constantinopel, het huidige Istanbul. Het zou gesticht zijn door de Megarische kolonist Byzas. Het Oost-Romeinse Rijk wordt vaak Byzantium of Byzantijnse Rijk genoemd.

Byzas

Byzantium werd omstreeks 660 voor Chr. gesticht als kolonie van de Griekse stadstaat Megara. Het lag ten noorden van de Zee van Marmara aan het westelijk zuideinde van de Bosporus. De Megarische kolonisten kozen de plek vanwege haar strategische ligging. Zij noemden de kolonie Byzantion naar hun leider Byzas.

Orakel

Volgens een legende zou Byzas het orakel van Delphi hebben geraadpleegd om te achterhalen waar hij het beste zijn kolonie kon stichten. Het orakel gaf als antwoord: 'Tegenover de blinde'. Toen hij zich eenmaal aan de westkant van de Bosporus had gevestigd en de omgeving in oostelijke richting ging verkennen, besefte hij wat het orakel had bedoeld. De kolonisten van Chalcedon in Asia waren blind geweest voor de veel mooiere en meer strategische ligging van het terrein aaan de overkant van de Bosporus.

Nieuw Rome

Byzantium was vanaf de stichting een paar eeuwen lang een welvarende, onafhankelijke stad. In de 4e eeuw voor Chr. kwam daar verandering in toen de Macedoniërs de stad veroverden. De stad werd in 196 voor Chr. bij het Romeinse Rijk ingelijfd waardoor ze weer tot bloei kwam. De Romeinse keizer Constantijn de Grote (ca. 285-337) maakte van het strategisch gelegen Byzantium een geheel nieuwe stad en noemde haar Nova Roma (Nieuw Rome). Na de dood van Constantijn werd Byzantium officieel Constantinopel genoemd (van het Griekse Konstantinoupolis, dat 'Stad van Constantijn' betekent). In 395 werd Constantinopel de hoofdstad van het Oost-Romeinse Rijk. Zij bleef dat tot 1453, het jaar dat de Turken de stad innamen.

Byzantijnen

Pas sinds de 17e eeuw gebruiken Westerse historici de oude naam voor Constantinopel weer. Het Oost-Romeinse Rijk werd voortaan Byzantijnse Rijk genoemd, dit om onderscheid te maken tussen het antieke en het middeleeuwse rijk. De inwoners van Constantinopel en de burgers van het Oost-Romeinse Rijk hebben zich echter altijd Romeinen genoemd en nooit Byzantijnen.

Byzantijnse ritus

In kerkelijke zin betekent het bijvoeglijk naamwoord 'Byzantijns' alles wat betrekking heeft op de kerkrechtelijke, liturgische en iconografische invloedssfeer van het bisdom Constantinopel, dat sinds 451 de status van patriarchaat heeft. De Byzantijnse Ritus bijvoorbeeld is de liturgie zoals die door het Patriarchaat van Constantinopel was voorgeschreven.