Cultuurkatholieken zijn veelal niet-gelovige (ex-)katholieken die houden van de katholieke cultuur.

Zelfstandig naamwoord

'Cultuurkatholiek' en het Duitse 'Kulturkatholik' zijn zelfstandige naamwoorden waarmee personen worden aangeduid. Personen noemen zichzelf cultuurkatholiek als zij de katholieke geloofsdogma's niet (meer) onderschrijven, maar zich wel beschouwen als onderdeel van de katholieke cultuur. Ook komt het voor dat iemand door anderen cultuurkatholiek wordt genoemd als zij hem verwijten slechts in naam katholiek te zijn.



Katholieke jeugd

Cultuurkatholieken hebben meestal een katholieke jeugd die zich afspeelde in het Rijke Roomse Leven. Zij bewaren veelal goede herinneringen aan de kerkelijke rituelen, bewonderen de kerkelijke kunst en vinden van zichzelf dat ze in tegenstelling tot protestanten over een katholieke mentaliteit beschikken. Dat laatste is vaak 'roomse blijheid' genoemd. Dat zou mede voortkomen uit het katholieke geloof in een God die alle mensen wil redden en niet slechts een beperkte groep van uitverkorenen, zoals de calvinisten geloven. De katholieke levensvreugde zou ook een reactie zijn op de protestantse soberheid.

Esthetisch

Cultuurkatholieken worden op de eerste plaats esthetisch aangesproken door de katholieke cultuur: de liturgie, de paramenten, de gewijde muziek, de religieuze schilderkunst en de architectuur van kerken en kloosters. Een cultuurkatholiek steekt van harte een kaarsje op voor een Mariabeeld en slaat wellicht daar ook een kruis bij. Ook bewonderen ze de spiritualiteit van monniken en monialen, en zeggen te genieten van de stilte in kloosters.

Een voorbeeld van iemand die zich cultuurkatholiek noemt is VARA-coryfee Paul Witteman. In 2011 spreekt hij daarover als gast van Antoine Bodar in Eeuwigh gaat voor Oogenblick.

Geloof kwijtgeraakt

Het katholieke geloof in één almachtige God die uit Drie Personen bestaat, de Menswording en de Verrijzenis wordt door cultuurkatholieken niet beaamd. Sommigen betreuren het dat ze dit geloof zijn kwijtgeraakt, anderen vinden het juist een bevrijding. De meesten noemen zich atheïst of agnost. Er bestaan ook cultuurkatholieken die niet meer geloven in de katholieke dogma's, maar die zich beledigd zouden voelen als zij zouden worden uitgemaakt voor ex-katholieken.

Scheldwoord

Katholieken die de zondagsplicht niet meer vervullen of zich bijvoorbeeld generen voor de leer van de Rooms-Katholieke Kerk over huwelijk en seksualiteit en zich daar in hun eigen leven dus niets van aantrekken worden door hardliners soms cultuurkatholieken genoemd. In die zin kan 'cultuurkatholiek' dus als een scheldwoord worden opgevat.

Niet van huis uit

Soms worden ook mensen cultuurkatholiek genoemd die niet 'van huis uit' katholiek zijn. Zij hebben de katholieke religie nooit van binnenuit ervaren, maar bewonderen slechts de uiterlijke manifestaties van het katholicisme. Ook komt het voor dat cultuurkatholieken zo onder de indruk zijn van de schoonheid van de leer dat zij zich laten dopen, terwijl zij ironisch met de geloofsleer en de katholieke moraal omgaan.