Het Tweede Vaticaans Concilie heeft voorzien in een permanent ambt van diaken, en bepaald dat de diaken krachtens zijn wijding onder meer bevoegd is om in de liturgie het evangelie te lezen en te preken, in de catechese het geloof uit te leggen, het sacrament van de doop toe te dienen en als kerkelijke getuige op te treden bij een huwelijk.

'Helpers'
Het Griekse diakonia betekent 'dienst' of 'hulp'. De vroegste christengemeenschappen kenden al 'helpers'. Deze zogeheten diakonoi hadden tot taak te zorgen voor de mensen die zich aan de rand van de samenleving bevonden. In die tijd waren dat voornamelijk weduwen en wezen.

Eerste eeuw
Uit de oudste christelijke geschriften blijkt dat diakens al in de eerste eeuw in de hiërarchie van de Kerk waren opgenomen. Zij stonden de bisschop bij in de armenzorg, verzorgden uitvaartdiensten en reikten de communie uit aan zieken. De diakens werden ook ingeschakeld in het bestuur van de kerk en lazen in de liturgie voor uit de Bijbel.

Diaconaat
Het diaconaat, het ambt van diaken, is een van de drie zogenaamde hogere wijdingen in de Kerk. In de loop der eeuwen werd het eigen sacramentele karakter van het diaconaat uit het oog verloren. De diakenwijding werd op den duur beschouwd als niet meer dan een voorbereidende stap op de weg naar het priesterschap. Vaticanum II (1962-1965) heeft deze misstand gecorrigeerd.

Tweede Vaticaans Concilie
Terugkijkend naar de functie van diakens in de eerste eeuw heeft het Tweede Vaticaans Concilie besloten het diaconaat als zelfstandig ambt in ere te herstellen. In de Dogmatische Constitutie over de Kerk (Lumen gentium) is het vernieuwde diaconaat nader omschreven.

Volledige tekst van Lumen Gentium 29
De volledige tekst die in de Dogmatische Constitutie over de Kerk (Lumen gentium) aan de diakens is gewijd, luidt als volgt:
"Op een lagere hiërarchische rang [dan de priesters] staan de diakens, aan wie de handen worden opgelegd 'niet voor het priesterschap, maar voor het dienstbetoon'. Immers, gesterkt door de sacramentele Genade, staan zij in dienst van het volk van God door de diaconie van de liturgie, het woord en de Liefdewerken, in gemeenschap met de bisschop en zijn priesterschaar. Aan de diaken komt het toe, voor zover het hem door het bevoegde gezag wordt toegewezen, het Doopsel plechtig toe te dienen, de Eucharistie te bewaren en uit te reiken, in naam van de Kerk bij het Huwelijk te assisteren en het in te zegenen, de teerspijze naar de stervenden te brengen, aan de gelovigen de Heilige Schrift voor te lezen, het volk te onderrichten en aan te moedigen, de eredienst en het Gebed van de gelovigen voor te zitten, de Sacramentaliën toe te dienen, de uitvaartdienst en de begrafenisritus te leiden. Bestemd voor de functies van liefdadigheid en administratie zullen de diakens de vermaning van de heilige Polycarpus voor ogen houden om 'barmhartig en vol ijver te zijn en voort te schrijden in de waarheid van de Heer, die de Dienaar van allen geworden is'.
Daar echter deze functies, die voor het leven van de Kerk hoogst noodzakelijk zijn, in de thans geldende Latijnse kerktucht in vele streken moeilijk vervuld kunnen worden, mag men het diaconaat voortaan als een eigen en blijvende hiërarchische rang herstellen. Aan de bevoegde verschillende soorten van territoriale groepen van bisschoppen komt het toe om met goedkeuring van de opperherder zelf uit te maken, of en waar het voor de zielzorg geschikt is dergelijke diakens aan te stellen. Met instemming van de paus van Rome mag dit diaconaat verleend worden aan mannen van rijpere leeftijd, ook als ze gehuwd zijn, evenals aan bekwame jongeren, voor wie nochtans de wet van het Celibaat in stand moet blijven." (Lumen gentium, 29)

Celibaatsbepaling
Opvallend is de bepaling van het Concilie dat ook gehuwde mannen van rijpere leeftijd het diaconaat mogen vervullen. Zij zijn ontslagen van de celibaatsverplichting, die tot dan toe verbonden was aan alle ambtswijdingen in de Kerk. Herhaaldelijk is deze bepaling opgevat als een teken dat het verplichte Celibaat ook voor andere ambtswijdingen dan het diaconaat ter discussie zou kunnen worden gesteld.

Transeunt diaken
Die diakenwijding bestaat overigens nog steeds als stap in de aanloop naar het priesterschap. Iemand die diaken is in afwachting van zijn priesterwijding wordt sinds Vaticanum II een 'transeunt diaken' ('overgangsdiaken') genoemd.

Nadere invulling van ambt en opleiding
In de geest van Vaticanum II publiceerden twee Romeinse Congregaties op 22 februari 1998 enkele documenten, waarin het ambt respectievelijk de opleiding van permanent diakens nader worden toegelicht en uitgewerkt. Het gaat om het Directorium voor de dienst en het leven van permanent diakens van de Congregatie voor de Clerus, respectievelijk de Basisnormen voor de vorming van permanent diakens van de Congregatie voor de Katholieke Opvoeding.