‘Donkere Metten’ is de oude benaming van het nachtofficie van Witte Donderdag, Goede Vrijdag en Paaszaterdag.
'Donkere Metten' is de Nederlandse vertaling van het Latijnse Tenebrae of Officium Tenebrarum('Duisternis'; 'Duister Officie'). Daarmee werden zowel de Metten als de Lauden van Witte Donderdag, Goede Vrijdag en Paaszaterdag aangeduid.
Zonder kaarslicht
In de vroege middeleeuwen ontstond in Noord-Europese kloosters het gebruik om het nachtelijk deel van het Officie (Getijdengebed) op Goede Vrijdag en Paaszaterdag zoveel mogelijk in het donker te verrichten, dus zonder gebruik van kaarslicht. In de 9e eeuw besloten sommige abdijen dat ook op Witte Donderdag te doen.
Dramatisering
De opgelegde duisternis maakte deel uit van de dramatisering van de liturgische teksten. Zo trachtten de monniken zich beter in te leven in de pijn, de eenzaamheid en het sterven van de vervolgde Christus. Op Paaszaterdag symboliseerde de duistere kerk de grafrust van Christus.
Kaarsegge
In Frankische kloosters ontstond tijdens de Donkere Metten het gebruik van de zogeheten kaarsegge, een driehoekige standaard met 15 kandelaars. In sommige ordes was er sprake van andere aantallen, zoals 7, 12, 24 en 72.
Kaarsen doven en gedruis
Na het bidden van elke psalm werd steeds één kaars gedoofd. Daarmee drukte men uit dat Jezus na het verraad door Judas door zijn leerlingen verlaten werd. Als de laatste brandende kaars in het midden alleen overbleef, werd die niet gedoofd maar weggeborgen. Dit ging gepaard met gerommel in de koorbanken, ten teken van het natuurgeweld dat met Jezus' dood gepaard ging. Aan het einde van het officie werd de centrale kaars weer teruggeplaatst, als zinnebeeld van de verrijzenis.
Officiële liturgie
De viering van de Tenebrae kreeg in de Romeinse Ritus na verloop van tijd een vaste vorm. Het gebruik van de vijftiendelige kaarsenkandelaar werd standaard. Na elke psalm van Metten en Lauden werd er tekens één kaars gedoofd. Tijdens de Lofzang van Zacharias werden ook de zes kaarsen op het altaar gedoofd. Aan het einde daarvan werd de brandende kaars op de top van de kaarsegge achter het altaar verborgen en moesten alle lichtbronnen in de kerk gedoofd worden. Na het slotgebed van de Lauden werd de verborgen brandende kaars weer tevoorschijn gehaald. Daarbij maakten de gelovigen een beetje lawaai. Merkwaardig was dat de Tenebrae van Witte Donderdag op woensdagavond plaatsvonden en die van Goede Vrijdag op donderdagavond.
Hervorming Goede-Weekplechtigheden
In 1955 werd de liturgie van de Goede Week hervormd door paus Pius XII. Een van de meest opvallende wijzigingen was het herstel van de Paaswake, die voordien in de ochtend van Paaszaterdag werd gecelebreerd. De plechtigheden van Witte Donderdag en Goede Vrijdag werden naar de avond verplaatst. Voordien werden die in de ochtend gehouden. Dat alles had als gevolg dat de Donkere Metten voortaan niet meer in de avond gebeden mochten worden, maar in de vroege ochtend van de dag zelf. Alleen in kathedralen mochten de Metten en de Lauden van Witte Donderdag op woensdagavond gehouden worden. Het gerommel tijdens het tevoorschijn halen van de 15e kaars werd afgeschaft.
Donkere Metten afgeschaft
In 1977 werden de Donkere Metten officieel afgeschaft. Het Breviarum Romanum (Romeins Brevier) van 1962 was inmiddels vervangen door de Liturgia Horarum (Getijdengebed). Aanbevolen wordt dat de Metten (in het Nederlands: 'Lezingendienst') en de Lauden ('Morgengebed') van Witte Donderdag, Goede Vrijdag en Paaszaterdag publiekelijk gebeden worden. Deze vieringen hebben echter geen bijzondere vorm meer; het doven van de kaarsen bestaat niet meer in de nieuwe orde.
Oude liturgie mag weer
Paus Benedictus XVI bracht in 2007 zijn motu-proprio Summorum Pontificum uit. Daarin bepaalde hij dat het Missaal en het Brevier uit 1962 voortaan beschouwd moesten worden als een legitieme, zij het buitengewone vorm van de Romeinse Ritus. De Donkere Metten mogen dus weer gebeden worden, maar dan wel in de (vroege) ochtend.
Muziek
In sommige kerken worden de Donkere Metten van Witte Donderdag op de woensdagavond van de Goede Week gezongen. Deze viering is doorgaan niet liturgisch. Het gaat vooral om de bijzondere sfeer van dit nachtofficie en het muzikale karakter ervan. Het gregoriaans van de Donkere Metten is van een bijzondere eenvoud. Diverse componisten componeerden eigen stukken op basis van onderdelen van de Tenebrae.
Klaagliederen
Metten bestaan uit nocturnes (nachtwaken), die op hun beurt weer bestaan uit antifonen, psalmrecitaties, beurtzangen en lezingen. In de Metten van de Tenebrae wordt het Bijbelboek Klaagliederen gelezen. Dit boek bestaat uit vijf liederen. De verzen van die liederen beginnen met de opeenvolgende, 22 letters van het Hebreeuwse alfabet. In de Tenebrae klinken deze letters bij aanvang van een les.
Opbouw
De structuur van de Donkere Metten is als volgt:
WITTE DONDERDAG
Metten
Nocturne 1:
Psalm 68
Psalm 69
Psalm 70
Les 1: Klaaglied 1: Aleph; Beth; Ghimel; Daleth; He.
Les 2: idem, Vau; Zain; Heth; Teth
Les 3: idem, Jod; Kaph; Lamed
Nocturne 2:
Psalm 71
Psalm 72
Psalm 73
Les 4: Verhandeling van St. Augustinus over Ps.54, deel 1
Les 5: idem, deel 2
Les 6: idem, deel 3
Nocturne 3:
Psalm 74
Psalm 75
Psalm 76
Les 7: Korinthiërsbrief (11, 17-34), deel 1
Les 8: idem, deel 2
Les 9: idem, deel 3
Lauden
Psalm 50
Psalm 89
Psalm 35
Lofzang van Mozes (Exodus 15, 1-19)
Psalm 146
Lofzang van Zacharias
GOEDE VRIJDAG
Metten
Nocturne 1:
Psalm 2
Psalm 21
Psalm 26
Les 1: Klaaglied 2, Heth; Teth; Jod; Kaph
Les 2: idem, Lamed; Nun; Samech
Les 3: Klaaglied 3, Aleph; Beth; Ghimel
Nocturne 2:
Psalm 37
Psalm 39
Psalm 53
Les 4: Verhandeling van St. Augustinus over Ps.63, deel 1
Les 5: idem, deel 2
Les 6: idem, deel 3
Nocturne 3:
Psalm 58
Psalm 87
Psalm 93
Les 7: Hebreeënbrief (4, 11-16; 5, 1-10), deel 1
Les 8: idem, deel 2
Les 9: idem, deel 3
Lauden
Psalm 50
Psalm 142
Psalm 84
Lofzang van Habakuk (Hab. 3, 2-19)
Psalm 147
Lofzang van Zacharias
PAASZATERDAG
Metten
Nocturne 1:
Psalm 4
Psalm 14
Psalm 15
Les 1: Klaaglied 3, Heth; Jod;
Les 2: Klaaglied 4, Aleph; Beth; Ghimel; Daleth; He, Vau
Les 3: Klaaglied 5 (Klaagl. 5, 1-11)
Nocturne 2:
Psalm 23
Psalm 26
Psalm 29
Les 4: Verhandeling van St. Augustinus over Ps.63, deel 4
Les 5: idem, deel 5
Les 6: idem, deel 6
Nocturne 3:
Psalm 53
Psalm 75
Psalm 87
Les 7: Hebreeënbrief (9, 11-22), deel 1
Les 8: idem, deel 2
Les 9: idem, deel 3
Lauden
Psalm 50
Psalm 91
Psalm 63
Lofzang van Hizkia (Jes.38, 10-20)
Psalm 150
Lofzang van Zacharias