Elia was een van de grootste profeten van Israël. Hij trad op tegen de afgodendienst in het Noordrijk Israël ten tijde van koning Achab. Elia daagde de profeten van de heidense god Baäl uit op de berg Karmel. Toen hij bewees dat JHWH de echte God was, doodde hij alle afgodendienaars. Toen koningin Izebel wraak wilde nemen, sloeg Elia op de vlucht. Na een reis van veertig dagen en nachten in de woestijn bereikte hij de berg Horeb, waar God aan hem verscheen. Elia werd ten hemel opgenomen.

Elia (Hebreeuws: Eliyahu = 'Mijn God is JHWH'; Grieks: Elias) zou zijn opgetreden in de 8ste eeuw v. Chr. Zijn leven staat beschreven in het eerste en twee boek Koningen. Hij was vermoedelijk afkomstig uit Tisbe in Gilead, omdat hij de Tisbiet wordt genoemd.

Afgoderij in Israël

Elia profeteerde in het Noordrijk Israël, waar de cultus van de heidense god Baäl de overhand aan het nemen was. Elia werd door JHWH geroepen om de Israëlieten te verkondigen dat zij voor hun afgoderij met droogte en hongersnood gestraft zullen worden.

Wonderen

Als gevolg van zijn strafrede moest hij vluchten voor koning Achab van Israël, die de voornaamste aanbidder van Baäl was. Op bevel van JHWH zocht hij zijn toevlucht bij de beek Kerith, alwaar hij door raven werd gevoed. Vandaar reisde hij naar Sarepte, waar hij grote wonderen verrichtte. Hij vermeerderde er de meel- en olievoorraad van een weduwe en wekte haar overleden zoon tot leven.

Karmel

Toen de droogte in Israël drie jaar had aangehouden, stuurde JHWH Elia naar de koning. Achab werd uitgedaagd voor een test. Op de berg Karmel zou moeten blijken wie de echte God was: JHWH of Baäl. Het gehele volk moest daarvan getuige zijn. Elia nodigde 450 profeten van Baäl en 400 profeten van de godin Asjera uit een altaar op te richten met daarop een brandofferdier. Elia zou hetzelfde doen voor JHWH. Als Baäl op hun voorspraak het dier door hemels vuur zou verteren, dan zou Baäl terecht worden aanbeden. Toen er niets gebeurde, bad Elia tot JHWH en zijn offerdier werd wel door vuur verteerd. Daarna doodde Elia alle afgodendienaren met het zwaard.

God op Horeb

Izebel, de niet-Israëlitische vrouw van koning Achab en fanatiek afgodendienares, zwoer wraak te nemen op Elia. Toen hij besefte dat hij meer dan eens in levensgevaar verkeerde, vluchtte hij naar Berseba, dat tot het Zuidrijk Juda behoorde. Uitgeput viel hij er in slaap. Een engel wekte hem en gaf hem voedsel. Op krachten gekomen beklom hij in veertig dagen en nachten de berg Horeb, waar JHWH zich aan hem openbaarde. God gaf hem de opdracht Hazaël tot koning van Haram te zalven, Jehu tot koning van Israël en Elisa tot zijn opvolger als profeet.

Ten hemel opgenomen

Toen Elia afscheid nam van zijn leerlingen, ging hij met zijn opvolger Elisa naar de Jordaan, die hij met zijn profetenmantel in tweeën splitste, zodat zij droogvoets de rivier konden oversteken. Toen liet JHWH een wagen van vuur verschijnen, getrokken door paarden van vuur. In een stormwind werd Elia ten hemel opgenomen. Zijn mantel liet hij achter voor Elisa.

Johannes de Doper

In de evangeliën wordt Johannes de Doper vergeleken met Elia. Beiden leefden ascetisch en traden op tegen het godsdienstig verval. Elia droeg “een haren mantel met een leren gordel om zijn midden” (2 Kon. 1,8), Johannes ging gekleed in kameelhaar met een leren gordel om zijn lendenen (Mc. 1,6). Elia zocht niet de gunst van koning Achab, terwijl Johannes publiekelijk koning Herodes bekritiseerde. Elia splitste de Jordaan en Johannes veranderde deze rivier in een heilzaam bad, waarin hij Jezus doopte. Johannes was dichtbij Gods Zoon, Elia verscheen met Hem tijdens de Transfiguratie. Johannes was de voorloper van de eerste komst van Christus, Elia de voorloper van diens tweede komst.

Jezus

Ook het leven van Jezus heeft overeenkomsten met dat van Elia. Zo lijken de Wonderbaarlijke Broodvermenigvuldiging en de Opwekking van Lazarus op Elia's wonderen in Sarepte. Beiden werden vervolgd. Beiden verbleven veertig dagen en nachten in de woestijn: Elia, voorafgaande aan een goddelijke openbaring en opdracht; Jezus, voorafgaande aan zijn prediking van het Rijk Gods. Beiden werden in de hemel opgenomen.

Joodse traditie

In het judaïsme geldt Elia als de grote profeet die nauw verbonden is met de Messias. Dit naar aanleiding van een profetie van Maleachi. Als de Messias komt, zal eerst Elia zich aandienen. Tijdens sedermaaltijden (Pesach) wordt er een beker wijn gezegend, die Kos shel Eliyahu ha-Naviheet ('de beker van de Profeet Elia). Daarbij wordt vaak de deur van het huis geopend, als symbolische verwelkoming van Elia.

Islam

Moslims beschouwen Elia (Arabisch: Ilyas) als een grote profeet van Allah. De Koran vermeldt hem als degene die onverschrokken optrad tegen de afgoderij. In de islamitische theologie wordt Elia in tegenstelling tot de joodse en christelijke traditie niet in verband gebracht met de eindtijd.

Byzantijns

In het oosters christendom wordt Elia jaarlijks herdacht op 20 juli. Op iconen wordt hij vaak afgebeeld als de man die bij een beek gevoed wordt door raven. Ook zijn tenhemelopneming is een favoriet thema.

Karmelieten

Vanwege zijn optreden op de Berg Karmel is Elia een belangrijke figuur in de traditie en de spiritualiteit van de karmelieten en karmelietessen (zie Maria van de Berg Karmel). Op de liturgische kalender van de karmelitaanse ordes staat de gedachtenis van Sint Elia op 20 juli.