Een encycliek is een belangrijke pauselijke brief, waarin de paus zijn leergezag inzake geloof en zeden uitoefent.

Rondzendbrief

Het woord encycliek is afgeleid van het Latijnse encyclica en het Griekse egkuklios, dat 'rondgaand' betekent (kuklios = 'kring'). Net als de apostelen communiceerden de bisschoppen in de oudheid met hun kerken of collega-bisschoppen door middel van litterae encyclicae, 'rondzendbrieven'. Deze brieven waren van doctrinaire of pastorale aard.

Brief van paus

In 1477 schreef paus Sixtus IV de rondzendbrief Romani Pontificis provida. Dit document, dat over aflaten ging, werd een encycliek genoemd, maar had niet dezelfde betekenis die het nu heeft. Het was een brief die Sixtus naar eigen zeggen motu proprio, 'uit eigen beweging', had geschreven. Later werd motu proprio de aanduiding voor een minder gezaghebbende pauselijke brief.

Moderne tijd

Vanaf de 18de eeuw is een encycliek een gewichtige rondzendbrief die een paus aan alle bisschoppen van de wereld of aan een grote groep bisschoppen schrijft. De eerste moderne encycliek was Ubi primum uit 1740 van Benedictus XIV en gaat over het bisschopsambt. Encyclieken verschijnen vanaf de 19de eeuw met grote regelmaat. Sommige pausen schreven zelfs meerdere encyclieken per jaar. Zo schreef Pius XII er in 1954 maar liefst vier. In totaal schreef deze paus gedurende een pontificaat van bijna 20 jaar, 41 encyclieken. Ter vergelijking: Johannes Paulus II schreef er in de 26 jaar dat hij paus was, 'slechts' 14.

Soorten documenten

Er bestaan verschillende soorten pausdocumenten. Zo zijn er wetgevende documenten, zoals een decreet of een constitutie; en pastorale documenten, zoals homilieën en boodschappen. Ook zijn er de pauselijke brieven die geschreven zijn naar aanleiding van een actueel onderwerp. Tot deze categorie behoren de brief, de apostolische brief en de motu-proprio. Hoewel een encycliek een brief is, wordt zij gerekend tot de leerstellige documenten, zoals de apostolische exhortatie en de dogmatische constitutie.

Niet per se onfeilbaar

Een encycliek heeft binnen de katholieke Kerk groot gezag, maar is niet zonder meer onfeilbaar. Volgens het dogma van de Pauselijke Onfeilbaarheid is een paus alleen dan onfeilbaar als hij in zijn hoedanigheid van opperste herder en leraar van de Kerk een leerstuk inzake geloof en zeden plechtig als bindend afkondigt. Het is mogelijk dat een paus een dergelijke afkondiging doet via een encycliek.

Instemmen hoeft niet, gehoorzamen moet

In een encycliek oefent de paus zijn authentieke leergezag uit. Volgens het kerkelijk wetboek zijn gelovigen echter niet verplicht om met de inhoud van een encycliek in te stemmen als die niet als bindend is gedefinieerd. Wel moeten de gelovigen tegenover de inhoud "een religieuze volgzaamheid van verstand en wil" betrachten. Dat komt erop neer dat katholieken aan de encycliek moeten gehoorzamen, ook al zijn ze het er niet mee eens. Voorbeeld: de encycliek Humanae vitae van Paulus VI uit 1968 verbood de anticonceptiepil. Dit verbod op contraceptiva werd niet als een dogma afgekondigd. Van gelovigen wordt dus niet verwacht dat ze het als een geloofswaarheid beschouwen, maar wel dat ze aan het verbod gehoorzamen.

Eerste woorden

De titel van een encycliek wordt gevormd uit de eerste twee woorden van de tekst. De openingszin is zo gekozen dat de eerste woorden de lading van het hele document ook dekken. Over het algemeen worden encyclieken in het Latijn geschreven. Pius X schreef in 1907 een encycliek in het Frans (Une fois encore) naar aanleiding van het antiklerikale beleid van de Franse regering. De encycliek Mit brennender Sorge (14 maart 1937) van Pius XI werd vanwege de nationaal-socialistische dreiging in het Duits geschreven en was in eerste instantie gericht tot de bisschoppen van het Duitse Rijk. 

Gericht aan bisschoppen

Encyclieken zijn op de eerste plaats bedoeld voor bisschoppen en niet voor het volk. Van bisschoppen wordt verwacht dat zij de inhoud van de encycliek aan de hun toevertrouwde gelovigen verkondigen en uitleggen. Toch is een encycliek geen bisschoppelijk onderonsje of een geheim document; zij is wel degelijk geschreven voor heel de Kerk. Johannes Paulus II richtte zich in zijn eerste encycliek Redemptor Hominis zelfs tot "alle mannen en vrouwen van goede wil".

Vol citaten

Encyclieken zijn niet makkelijk te lezen. Ze staan vol bijbelcitaten en verwijzingen naar Kerkvadersen Kerkleraren. Ook grijpen pausen steeds terug op de encyclieken van hun voorgangers. Al deze verwijzingen zijn nodig, omdat een encycliek geen particulier beleidsstuk van een regerende paus is, maar moet worden begrepen als een continuering en een actualisering van de eeuwenoude katholieke leer.

lijst van de beroemdste encyclieken:

Leo XIII (1878-1903)

- Aeterni Patris (1879) over het thomisme als wijsgerig fundament van de katholieke theologie

- Rerum Novarum (1891) over de sociale gevolgen van de industrialisatie

Pius X (1903-1914)

- Vehementer nos (1906) over de scheiding van Kerk en Staat

- Pascendi (1907) over de gevaren van het modernisme in de theologie

Pius XI (1922-1939)

- Casti connubii (1930) over het huwelijk

- Mit brennender Sorge (1937) over de toestand van de Kerk in nazi-Duitsland

- Divini Redemptoris (1937) over de gevaren van het communisme

Pius XII (1939-1958)

- Mystici Corporis Christi (1943) over het Mystieke Lichaam van Christus

- Humani generis (1950) over moderne intellectuele dwalingen

Johannes XXIII (1958-1963)

- Pacem in terris (1963) over wereldvrede en rechtvaardigheid

Paulus VI (1963-1978)

- Humanae vitae (1968) over kunstmatige geboortebeperking

Johannes Paulus II (1978-2005)

- Veritatis Splendor (1993) over de dwalingen in het morele denken

- Evangelium vitae (1995) over de heiligheid van het menselijk leven

Franciscus (2013- )

- Laudato si’ (2015) over integrale ecologie