Een flabellum is een grote waaier die gebruikt wordt bij voorname ceremonies. Vroeger werden er twee flabella van struisvogelveren meegedragen in pauselijke processies. Ook stonden ze opgesteld naast de pauselijke troon.

Etymologie
Het Latijnse woord flabellum is het verkleinwoord van flabrum, dat 'waaier' betekent (van flare = 'blazen'). Flabellum in de zin van waaier bij het pauselijk hofritueel, kan echter niet met 'waaiertje' vertaald worden, omdat dit voorwerp meer dan een meter breed is.

Vroege geschiedenis
Het gebruik van flabella gaat terug tot het oude Egypte, waar voorbeelden van dergelijke waaiers bij het graf van Toetanchamon werden aangetroffen. In de Kerk waren ze in elk geval sinds de vierde eeuw in zwang. De waaiers werden pas later een pauselijk attribuut.

Uit de Constitutiones Apostolorum (een collectie liturgische voorschriften uit het einde van de vierde eeuw) staat beschreven hoe een flabellum moet worden gebruikt: “Laat twee diakens aan weerszijden van het altaar een waaier vasthouden, gemaakt van de membranen dan wel de veren van een pauw, dan wel van dunne doek en laat hen daarmee geruisloos klein vliegend gedierte verjagen opdat dit gedierte niet in de buurt komt van de kelken.” (C.A. VIII, 12)

Later gebruik
Vanaf de veertiende eeuw werd het gebruik van flabella geassocieerd met het pauselijke protocol. In deze tijd werden voor de vervaardiging van de waaiers standaard struisvogelveren gebruikt. De twee flabella werden door zogeheten pauselijke heren op hoge stokken gedragen telkens wanneer de paus op zijn sedia gestatoria werd vervoerd. Zat de paus op zijn troon dan werden de flabella naast de troon vastgehouden door diezelfde pauselijke heren.

Laatste keer
Tijdens het pontificaat van Johannes XXIII waren de flabella nog volop in gebruik. Daarna zijn ze enkel nog gebruikt tijdens de kroning van paus Paulus VI.

Lissabon
In de 18de eeuw gaf de paus aan de patriarch van Lissabon en zijn opvolgers het privilege om bij plechtige processies flabella van struisvogelveren te gebruiken. In 1971 verdween dit gebruik.