Het boek 'Handelingen' is geschreven door dezelfde auteur als het 'Evangelie volgens Lucas' en moet worden gelezen als het vervolg ervan. Het gaat over het ontstaan van de Kerk.
Aan Teofilus
De titel Handelingen van de apostelen is naar alle waarschijnlijkheid niet door de auteur gekozen, evenmin als de titel 'Evangelie volgens Lucas'. De auteur heeft beide boeken wellicht slechts aangeduid met het opschrift 'Aan Teofilus, deel I en II', naar degene aan wie hij zijn werk blijkens het woord vooraf heeft opgedragen.
Petrus en Paulus
De traditionele titel van het boek is niet erg precies. Hij doet vermoeden dat de daden van de apostelen worden verhaald, terwijl in werkelijkheid vrijwel alleen het optreden van Petrus en Paulus wordt verteld. Daarbij komt nog dat Paulus slechts eenmaal en zonder nadruk, evenals zijn collega Barnabas, als apostel wordt aangeduid.
Van Jeruzalem tot Rome
De geschiedenis die Handelingen vertelt, begint waar het evangelie eindigt: met Jezus' laatste opdracht en beloften vlak voor zijn Hemelvaart, waarna zijn leerlingen onder leiding van Petrus in Jeruzalem wachten op de dingen die komen. Het verhaal van Handelingen eindigt in Rome, waar de plaatselijke joodse gemeenschap verdeeld reageert op Paulus' getuigenis over Jezus.
Onder Gods leiding
Handelingen schetst op bijna programmatische wijze de ontwikkeling van de christelijke beweging. De auteur laat zien dat deze ontwikkeling van Jeruzalem tot Rome onder Gods leiding staat. Dat komt bijvoorbeeld tot uitdrukking bij de keuze van de opvolger van Judas Iskariot als twaalfde apostel, bij Petrus' revolutionaire bezoek aan Cornelius, en bij de bescherming van Paulus tegen de aanslagen en gevaren waaraan hij in het slotdeel van Handelingen blootstaat. Het inzicht dat verzet tegen Gods bedoeling gevaarlijk en zinloos is, versterkt dit thema.
Verkondiging in joodse kring
Een ander kenmerk van Handelingen betreft de verschillende beoordeling van de christelijke verkondiging in joodse kring. Paulus zelf is daarvan het beste voorbeeld: van verbeten tegenstander wordt hij een overtuigd aanhanger, die op zijn beurt onder zijn joodse geloofsgenoten door zijn optreden verdeeldheid veroorzaakt. In sommige opzichten "met name met betrekking tot het handhaven van joodse wetten en gebruiken" dreigde die verdeeldheid ook in christelijke kring.
Houding Romeinen jegens christenen
Typerend is ook de weergave van de houding van de Romeinse autoriteiten jegens de christelijke beweging. Die houding is in het boek vaak uiterst welwillend en op z'n minst formeel verdraagzaam.
Redevoeringen
De vertelwijze van Handelingen heeft een aantal voor de hedendaagse lezer opvallende kenmerken. Redevoeringen nemen een belangrijke plaats in. Ze hebben niet alleen een functie binnen de voortgang van het verhaal, maar bedoelen ook de lezers de betekenis en richting van de vertelde geschiedenis duidelijk te maken.
Taal en stijl
Verder valt op dat de schrijver zijn taal en stijl varieert. Hij kiest, zoals destijds gangbaar was, een bij verschillende gelegenheden passende taal. Zo zijn de redevoeringen van Petrus in de hoofdstukken 2, 3 en 4 enigszins houterige teksten, waarin het Grieks duidelijk is vermengd met Semitisch idioom. Daarentegen is het verhaal van Paulus' verblijf in Athene in hoofdstuk 17 elegant en licht ironisch.
Geen historisch verslag
De schrijver van Handelingen heeft zijn stof zo geselecteerd en gepresenteerd dat de vertelde geschiedenis zo aanschouwelijk mogelijk wordt. Hij koos daartoe eerder voor een sprekend detail of een levendige scène dan voor volledigheid en een algemeen overzicht. Op deze wijze komt de lezer onder de indruk van het verhaalde, maar met name de latere lezer krijgt op vele nieuwsgierige vragen naar wat er is gebeurd, dikwijls geen antwoord. Onder andere daardoor is het lastig op grond van Handelingen een historische reconstructie te maken van de geschiedenis van de christelijke beweging rond het midden van de eerste eeuw.
Bronnen
Zonder twijfel heeft de auteur vele en gevarieerde bronnen benut. De omvang en de herkomst ervan is moeilijk nog na te gaan, en evenmin in hoeverre ze vóór hem al op schrift waren gesteld. Zeker is alleen dat hij beschikte over een reisverslag van de missionaire tochten van Paulus. Verder kan uit het boek zelf worden afgeleid dat de auteur goed geïnformeerd was over de lotgevallen van de eerste christenen in Jeruzalem en Antiochië.
Datering
Het ligt voor de hand te veronderstellen dat Handelingen werd geschreven ná het Evangelie volgens Lucas. De meeste bijbeluitleggers dateren het boek na de verwoesting van Jeruzalem in het jaar 70. Sommigen achten het echter onwaarschijnlijk dat de auteur over de dood van Petrus en Paulus en de val van Jeruzalem zou hebben gezwegen als hij daarvan had geweten. Daarom nemen ze aan dat Handelingen kort vóór de vervolgingen onder keizer Nero in het jaar 64 is geschreven.
Indeling
Een overtuigende indeling van de inhoud van Handelingen is niet zo makkelijk te geven. De meest gangbare indelingen gaan uit van de verschuiving van de plaats van handeling van het verhaal. Zo kan men na de inleiding (1,1-26), die de overgang vormt tussen Lucas en Handelingen, de volgende delen onderscheiden:
- De begintijd in Jeruzalem (2,1-5,42)
- De eerste uitbreiding v.d. kerk buiten Jeruzalem (6,1-9,31)
- De eerste christenen buiten de joodse kring (9,32-15,35)
- Paulus' missie in Klein-Azië en Griekenland (15,36-19,20)
- Paulus' terugkeer naar Jeruzalem en transport naar Rome (19,21-28,31)
Met dank aan de Katholieke Bijbelstichting (KBS) die de 'Inleiding op de Handelingen van de Apostelen' (Willibrordvertaling van de Bijbel, uitgave 1995) welwillend ter beschikking heeft gesteld voor verwerking in dit artikel.
Tekst 'Handelingen' op website KBS >>