Het begrip inculturatie speelt een belangrijke rol in de missiologie, de theologische discipline die nadenkt over de zending van de Kerk. Inculturatie is het proces waarin de Kerk steeds meer in een cultuur geïntegreerd raakt, zodanig dat zij bij machte is die cultuur om te vormen en te richten op christelijke waarden.

door Christian van der Heijden

Paulus op de Areopaag
Als bijbels model voor inculturatie wordt vaak de toespraak van de heilige apostel Paulus op de Areopaag aangewezen. In de taal van de heidense intellectuelen van Athene probeerde de jood Paulus, ex-Farizeeër én Romeins burger, het geloof in God en zijn Zoon bespreekbaar te maken.

Universele boodschap
Het geloof in Jezus van Nazareth als de Zoon van God is onbegrijpelijk zonder kennis te nemen van de Joodse cultuur. De christelijke boodschap is echter universeel en aan geen enkele cultuur exclusief gebonden, ook niet aan de Joodse. Dat de inculturatie van die boodschap door de verkondiging van de apostelen en hun opvolgers in het Romeinse Rijk is geslaagd, blijkt uit het feit dat de rooms-katholieke leer vervuld is van Griekse en Romeinse denkcategorieën, zonder dat die leer daar echter mee samenvalt.

Kerstening van Europa
Onder katholieke missionarissen van de 16e en 17e eeuw leefde sterk de vraag of de verkondiging van de christelijke heilsboodschap zich moest aanpassen aan de cultuur waarin gemissioneerd werd. Daarbij werd teruggegrepen op de geschiedenis van de kerstening van Europa. Er waren grofweg twee stromingen onder missionarissen: zij die iedere vorm van heidendom met wortel en tak uitroeide, zoals Sint Bonifatius; en zij die heidense gebruiken transformeerden tot elementen van de christelijke cultuur, bijvoorbeeld het zonnewendefeest dat Kerstmis werd.

Ritenstrijd
Inculturatie was de inzet van de zogeheten Ritenstrijd. In de 17e en 18e eeuw kwamen jezuïeten in Azië tot de conclusie dat de christelijke verkondiging en eredienst moest worden aangepast aan plaatselijke rituelen en gewoontes. Zo nam pater Roberto de Nobili (1577-1656) in India de hindoegebruiken over en onderwierp hij zich aan de locale etiquette. Net als zijn medebroeder Matteo Ricci (1552-1610), de grote missionaris in China, geloofde hij dat het christendom niet onverenigbaar is met de riten van een vreemde cultuur. Daarin verschilden zij sterk van mening met de franciscanen en dominicanen. In 1744 maakte paus Benedictus XIV een einde aan dit missiologisch conflict en stelde de jezuïeten in het ongelijk.

Roest Crollius
In de moderne missiologie werd inculturatie opnieuw gedefinieerd door de Nederlandse jezuïet Ary Roest Crollius. In 1978 schreef hij in een tijdschrift van de Pauselijke Gregoriana Universiteit: "De inculturatie van de Kerk is de integratie van de christelijke ervaring van een lockale kerk in de cultuur van haar volk, zodanig dat deze ervaring zich niet alleen zichzelf uitdrukt in elementen van die cultuur, maar ook dat ze een kracht wordt die deze cultuur bezielt, richting geeft en vernieuwt zodat een nieuwe eenheid en gemeenschap gecreëerd wordt, niet alleen binnen de cultuur in kwestie, maar ook als een verrijking van de universele Kerk."

Enculturatie en acculturatie
Roest Crollius maakt een onderscheid tussen inculturatie, enculturatie en acculturatie. Enculturatie is volgens hem de cultuurantropologische aanduiding voor het leerproces waarin een individu in een cultuur wordt ingewijd en in zijn cultuur groeit. Van acculturatie is sprake wanneer leden van verschillende culturen met elkaar in aanraking komen en wanneer als gevolg daarvan culturele patronen veranderen. Inculturatie wordt gereserveerd voor de integratie van een godsdienst in een cultuur.

Opgave voor iedere lokale kerk
In de definitie van Roest Crollius wordt verondersteld dat er een levende uitwisseling tussen kerk en cultuur bestaat. Inculturatie is volgens hem niet langer een kwestie voor de missionaris, maar van de concrete christelijke gemeenschap ter plaatse, de lokale kerk. Bovendien is inculturatie niet alleen een opgave voor de jonge kerken in de Derde Wereld, zij is dat ook voor iedere lokale kerk, dus ook die van het geseculariseerde Europa.

Drie fasen
Volgens Roest Crollius kent het proces van inculturatie drie fasen. Deze volgen elkaar op, maar kunnen ook gelijktijdig op deelgebieden voorkomen.
1. Translation
De kerk komt in een contact met een nieuwe cultuur. De christelijke boodschap en levensstijl heeft voor die cultuur nog een uitheems karakter. Verkondiging kan enkel geschieden dankzij de vertaling van het Evangelie in termen van die cultuur.
2. Assimilation
Deze fase treedt pas in als grotere groepen zich bij de kerk aansluiten en als er een eigen clerus wordt gevormd. Daardoor ontstaat de situatie dat de meerderheid van de aanwezige christenen tot de plaatselijke cultuur behoort. De kerk past zich nu aan, zodanig dat zij nu ingezetene van de cultuur is.
3. Transformation
Na de aanpassing aan de plaatselijke cultuur gaat de kerk over tot cultuurkritiek. Actief zal zij bijdragen tot het proces van transformatie van de cultuur in een christelijke cultuur.

Johannes Paulus II
Het begrip inculturatie speelt een belangrijke rol in twee encyclieken van paus Johannes Paulus II: Slavorum Apostoli uit 1985 en Redemptoris Missio uit 1990. De eerste encycliek werd geschreven ter gelegenheid van het elfde eeuwfeest van de evangelisatie van de Slavische volkeren door Sint-Cyrillus en Sint-Methodius. De paus definieert inculturatie als volgt: "De incarnatie van het Evangelie in plaatselijke culturen alsmede de introductie van deze culturen in het leven van de Kerk." In Redemptoris Missio zegt Johannes Paulus II dat inculturatie geleid moet worden door twee principes: "compatibiliteit met het Evangelie en communio [gemeenschap] met de Universele Kerk".

Literatuur:

A. A. Roest Crollius in: serie Inculturation, Working papers on Living Faith and Cultures. Deel 5. Centre 'Cultures and Religions', Pontifical Gregorian University, Rome, 1984

H. Boelaars OFM Cap., Indonesianisi, het omvormingsproces van de katholieke kerk in Indonesië tot de Indonesische katholieke kerk, Kok, Kampen 1991

Johannes Paulus II, Slavorum Apostoli, www.vatican.va/holy father/john paul ii/encyclicals

Johannes Paulus II, Redemptoris Missio, www.vatican.va/holy father/john paul ii/encyclicals