Kruisverheffing (Latijn: Exaltatio Sanctae Crucis) is een feest in de liturgie van de Katholieke Kerk. Het feest, dat ook bestaat in de Orthodoxe, de Anglicaanse en delen van de Lutherse Kerk, wordt gevierd op 14 september.

Achtergrond

Het feest gaat terug tot de zogenoemde Helenalegende. Deze legende beschrijft hoe de heilige keizerin Helena, de moeder van keizer Constantijn de Grote, rond het jaar 325 een visioen zou hebben gehad. Daarin werd haar opgedragen naar Jeruzalem te trekken om aldaar het Kruis waaraan Christus was gestorven te gaan vinden. Dit verhaal is beschreven door de kerkvader Eusebius van Caesarea. Haar reis naar Jeruzalem zou een ware triomftocht zijn geworden, waarbij zij – hier en daar kerken stichtend – ook de relikwieën van de Drie Koningen zou hebben gevonden. Belangrijker was haar vondst van het graf van Christus (waarboven keizer Constantijn vervolgens de Heilig-Grafkerk liet verheffen) en de vondst van delen van het Heilig Kruis. Het Kruis zou zijn geïdentificeerd door Makarios, de patriarch van Jeruzalem. De Heilig-Kruisvinding (de gedachtenis aan deze gebeurtenis) werd al snel een feest in de Katholieke Kerk en werd gevierd op 3 mei. Sint Helena nam de overblijfselen van het Kruis deels mee naar Constantinopel en Rome. In Rome worden ze bewaard in de basiliek van Santa Croce in Gerusalemme, een kerk die deels werd gebouwd naast en boven de overblijfselen van het paleis van Helena.

14 september

Hoewel het onbekend is wanneer het feest van Kruisverheffing werd ingesteld, is duidelijk dat de datum van 14 september is gekozen omdat 13 september de wijdingsdag is van de Heilig-Grafkerk in Jeruzalem. Daags na de herdenking van deze wijding werd steeds het Heilig Kruis vereerd, niet zozeer als herinnering aan het lijden van Christus, maar als aanbidding van het Kruis als teken van verlossing van de mensheid. Beeltenissen van het Kruis werden op die dag, letterlijk, omhoog gehouden om ze te tonen aan het volk. Vandaar de naam 'Kruisverheffing'. Een afgeleide van dit ritueel is nog steeds aanwezig in de liturgie van Goede Vrijdag, wanneer de priester het kruis omhoogheft en zingt: Ecce lignum crucis, in quo salus mundi pependit. Venite adoremus! ('Zie het kruishout dat de verlossing van de wereld heeft gebracht! Laat ons aanbidden').

Liturgie

De liturgische kleur van het feest is rood. Tijdens de liturgie is als eerste lezing voorgeschreven een lezing uit Numeri 21, waarin Mozes het volk Israëls wapent tegen de plaag van de vurige slangen, door in opdracht van de Heer een koperen slang te maken, die gesteld wordt op een stang en bij de aanschouwing waarvan zijn volk beschermd is tegen deze dodelijke plaag. Deze lezing vindt zijn echo in de evangelielezing, genomen uit Johannes (3,13-17) waar Jezus in gesprek met Nicodemus zegt: ''Gelijk Mozes de slang in de woestijn verhoogd heeft, alzo moet de Zoon des mensen verhoogd worden.'' In de prefatie wordt een tegenstelling tussen het hout van de Boom der Kennis (die dood en verderf gezaaid heeft) en het hout van het Kruis (dat verlossing geschonken heeft) expliciet gemaakt.

Benedictus

In de kloosterregel van Sint Benedictus wordt vastgesteld dat na het feest van de Kruisverheffing de kleine vasten begint. Deze vastentijd duurt korter dan de gewone vasten (die duren van Aswoensdag tot Paaszondag). Doordat de Kruisverheffing in de Regel van Benedictus wordt genoemd, gelden de benedictijnen en cisterciënzers als grote promotors van het feest in Europa. Veel kerken die zijn toegewijd aan het Heilig Kruis worden door de benedictijnen bediend.

O.L.V. van Smarten

Daags na het feest van Kruisverheffing gedenkt de Kerk Onze Lieve Vrouw van Smarten. Deze dag staat in het teken van het verdriet van Maria, staande onder het Kruis waaraan haar Zoon stierf. Op die dag wordt de bekende hymne Stabat mater gezongen.

Kerken in Nederland en Vlaanderen

Aan het Heilig Kruis zijn verschillende kerken in Nederland en Vlaanderen gewijd. In Raalte, Cadier en Keer, Rotterdam en Zoeterwoude treft men kerken van het Heilig Kruis aan. Evenzo in bijvoorbeeld Sint-Kruis, Jesseren, Lottenhule en Lebbeke.

Stavros

In het Grieks heet het feest Verheffing van het Kostbaar Kruis (Ύψωσις του Τιμίου Σταυρού – Ipsosis tou timiou Stavrou). In Griekenland is de populaire naam voor het feest Stavroula of gewoon Stavros. In de Orthodoxe Kerk is het een verplichte rust- en vastendag.