Een van de grootste martelaren van de Byzantijnse orthodoxie is de heilige Mamas van Caesarea in Cappadocië (3e eeuw). Op iconen wordt hij afgebeeld als een herder die een leeuw berijdt.
Geboren in gevangenschap
Het wonderlijke verhaal van Sint Mamas begint in een gevangenis. Zijn ouders, Theodotos en Rouphina, uit Germanikopolis in Paphlagonia waren christen en vanwege hun geloof gevangengezet. Voordat zij werden geëxecuteerd, werd Mamas geboren. Hij werd toevertrouwd aan de zorg Ammia Matrona, een rijke weduwe.
Legende
Mamas groeide op als een vroom christen in Cappadocië. In zijn puberjaren bekeerde hij velen tot het geloof in Christus. Dat was Democritus, de Romeinse gouverneur van Cappadocië, ter ore gekomen, en hij liet de 15-jarige Mamas arresteren. De gouverneur wilde dat de jongen zijn geloof afzwoer. Hij stuurde hem direct door naar keizer Aurelianus (270-275), die op dat moment in Cappadocië was. Die probeerde Mamas eerste vriendelijk ervan te overtuigen dat hij zijn geloof maar beter kon opgeven. Mamas antwoordde de keizer dat hij dat nooit zou doen, omdat de heidense cultus voor hem een vorm van waanzin was. Aurelianus ontstak daarop in woede en liet de jongen folteren. De legende zegt dat engelen hem bevrijdden toen de beulen hem probeerden te verdrinken.
Ontsnapt aan de gruwelen, trok Mamas zich terug in het gebergte, niet ver van de stad Caesarea (het huidige Kayseri in Turkije). In de wildernis bouwde hij een klein kerkje, waar hij vurig bad en de Heilige Schrift bestudeerde. Wilde dieren voegden zich bij hem. De legende vertelt verder dat hij kaas maakte, die hij weggaf aan de armen in zijn omgeving.
Toen de gouverneur hoorde waar Mamas zich ophield, stuurde hij een peloton soldaten naar de bergen om de jongen te arresteren. Die herkenden hem niet toen hij op hen afliep. Hij nodigde de militairen uit in zijn hut en gaf hun melk te drinken. Toen zei hij wie hij was en beloofde hij de soldaten dat hij zichzelf aan de gouverneur in Caesarea zou overleveren. Zij geloofden hem en vertrokken naar de stad. Niet veel later arriveerde de heilige, vergezeld door een leeuw, bij de stadspoort. Hij werd voor Alexander, de vicegouverneur, geleid. Die veroordeelde hem tot langdurige foltering, maar Mamas' geest werd daardoor niet gebroken. Toen ze hem voor de leeuwen gooiden, bleek dat die hem geen haar wilde krenken. Uiteindelijk werd hij door een heidense priester met een drietand doodgestoken.
Verering
De marteldood van Sint Mamas vond naar schatting plaats in het jaar 275. Spoedig na zijn dood werd zijn graf in Caesarea vereerd. Na de omwenteling onder keizer Constantijn de Grote groeide de verering voor Sint Mamas. De heilige Cappadocische bisschoppen Basilius de Grote en Gregorius van Nazianze (4e eeuw) preekten beiden over het glorieuze martelaarschap van Sint Mamas. Zij beschrijven hem als een uiterst nederige schaapsherder, die hoog in de bossen in uiterste eenvoud leefde.
Oosterse christendom
De verering van Sint Mamas verspreidde zich over de gehele Byzantijnse wereld. Zo kwam zij ook in Rusland terecht. In Griekenland zijn er vele kerken aan hem gewijd en een aantal dorpen draagt zijn naam (Aγιος Μαμας, Hagios Mamas). In Libanon is hij de schutspatroon van verscheidene plaatsen. Een van de oudste Maronitische kerken van Libanon staat in Ehden en is gewijd aan Sint Mamas.
Cyprus
Er doet zich iets merkwaardigs voor bij de verering van Sint Mamas op Cyprus. Zie daarvoor het artikel 'Sint Mamas van Morphou'.
Westen
In de Latijnse wereld is hij minder bekend. Pelgrims naar Santiago de Compostela brachten zijn cultus naar Frankrijk en Spanje. De kathedraal van de Franse stad Langres is gewijd aan Sint Mamas (Saint Mammès); daar zouden relieken van Mamas worden bewaard.
Er zijn in totaal 33 plaatsen in Spanje die hem als patroon hebben; zes plaatsen zijn naar hem vernoemd. In de Baskische stad Bilbao bevond zich ooit het klooster van San Mamés. Het voetbalstadium van Athletic Club de Bilbao heet San Mamés Stadium en de spelers van die club dragen de naam Los leones de San Mamés ('De leeuwen van Sint Mamas'). In Zaragoza wordt verteld dat het hoofd van Sint Mamas rust in de parochiekerk Santa María Magdalena.
Ook in Italië zijn er kerken aan hem gewijd. In een aantal streken werd Sint Mamas (San Mama, San Mamete, San Mamette of San Mamante) aangeroepen voor voldoende moedermelk bij vrouwen die net bevallen zijn.
Kalender
De Cypriotisch-Orthodoxe Kerk en de Grieks-Orthodoxe Kerk gedenken het martelaarschap van Sint Mamas op 2 september. De Russisch-Orthodoxe Kerk en de gedenkt hem en zijn ouders op 15 september (= 2 september op Juliaanse kalender). In het Martyrologium Romanum staat zijn gedachtenis op 17 augustus.
Iconografie
Op Byzantijnse iconen staat Sint Mamas vaak afgebeeld als een jongeman die een leeuw berijdt, met in zijn rechterhand een herdersstaf. Soms zit er ook een lammetje op de leeuw. Ook wordt hij zonder leeuw afgebeeld; hij draagt dan in zijn rechterhand een kruis en in zijn linker een staf