Nestorius werd in 431 afgezet als patriarch van Constantinopel omdat hij streed tegen de opvatting dat Maria de moeder van God was.

Antiocheen
Nestorius (Grieks: Νεστοριος) werd in Syrië geboren. In Antiochië werd hij monnik en priester, waar hij waarschijnlijk onder invloed stond van de theoloog Theodorus van Mopsueste.

Patriarch van Constantinopel
Vanwege zijn homilieën werd Nestorius vermaard in heel het Byzantijnse Rijk. Keizer Theodosius II benoemde hem vanwege zijn geloofsijver en zijn geleerdheid in 428 tot patriarch van de hoofdstad Constantinopel. Als patriarch trad hij krachtdadig op tegen diverse ketterijen.

Theotokos
Al spoedig zorgde hij voor grote beroering in Constantinopel toen hij een van zijn priesters die hij uit Antiochië had meegenomen, verdedigde. Die bestreed in een preek het plaatselijke gebruik om de Heilige Maagd Maria de titel Θεοτοκος (Theotokos) te geven: 'zij die God gebaard heeft' (letterlijk: 'Godbaarster'). Ook Nestorius vond dit een absurde gedachte. Hoogstens kon je zeggen dat Maria Christotokos was, de moeder van Christus. Nestorius verbood daarom de titel Theotokos.

Opstand
In Constantinopel kwamen zowel monniken als gewone gelovigen in opstand tegen het verbod. Met steun van de keizer probeerde Nestorius het verzet met geweld te onderdrukken.

Reactie in Alexandrië
De Egyptenaren die in Constantinopel verbleven, brachten het nieuws aangaande het conflict over aan de kerk van Alexandrië. Cyrillus, de patriarch van deze metropool in de Nijldelta, was hevig verontwaardigd over het gedrag van Nestorius en zocht steun bij Celestinus, de bisschop van Rome. Ook Nestorius deed een beroep op de paus, maar die veroordeelde hem eveneens.

Begripsverwarring
Wat volgde is een strijd die voor veel verwarring zorgde, omdat zowel Cyrillus als Nestorius zich bedienden van een eigen theologisch begrippenkader. Cyrillus eiste van Nestorius een lijst van “ware” geloofsartikelen te ondertekenen. De in Antiochië geschoolde Nestorius weigerde omdat hij sommige termen nu eenmaal anders interpreteerde dan Cyrillus. Zo betekende het Griekse woord φυσις (phusis) voor de Alexandrijnen 'persoon' en voor de Antiochenen 'natuur'.

Concilie van Efeze
Op aandringen van Nestorius riep keizer Theodotius in 431 in een oecumenisch concilie bijeen. Deze vond plaats in Efeze, omdat de Heilige Maagd daar gestorven zou zijn. Paus Celestinus stuurde drie legaten om aan de kerkvergadering deel te nemen, maar die zouden nooit arriveren. Nestorius liet zich vergezellen door een gewapende escorte en zestien gelijkgestemde bisschoppen. Cyrillus van Alexandrië werd bijgestaan door vijftig geestverwanten. In totaal zullen er ongeveer tweehonderd bisschoppen, nagenoeg allen oosterlingen, aan het concilie hebben deelgenomen.

Veroordeeld
Aangezien de pauselijke afgevaardigden niet kwamen opdagen, had Cyrillus het voorzitterschap op zich genomen. Op 22 juni 431 werden op zijn instigatie de leerstellingen van Nestorius officieel veroordeeld. Maria werd – tot vreugde van de inwoners van Efeze - officieel uitgeroepen tot Theotokos. In het Westen wordt zij vereerd daarom als de Moeder Gods. Daar wordt dit mysterie gevierd op 1 januari.

Ballingschap
Voor Nestorius betekende zijn veroordeling dat hij als patriarch van Constantinopel werd afgezet. Ook werd hij geëxcommuniceerd. De keizer verbande hem eerst naar Arabië en daarna naar Opper-Egypte. Daar schreef hij zijn memoires, die hij zou publiceren onder de titel Tragedie. Hij stierf in 451.

Nestorianen
Nestorius' volgelingen staan bekend als nestorianen. Zij hingen de leer aan dat er in Christus twee personen zijn: een goddelijke en een menselijke. Hun vijanden, de monofysieten, hielden dat Christus één persoon was met één natuur. Op het Concilie van Chalcedon (451) werden beide doctrines veroordeeld. Afgekondigd werd de leer dat Christus één persoon is met twee naturen.

China
De meeste nestorianen waren uit angst voor vervolging uitgeweken naar een land waar de Byzantijnse keizer hen niet kon treffen: Perzië. Zij werden daar getolereerd ook nadat de moslims het er voor het zeggen hadden gekregen. Vanuit Perzië werden missiereizen naar Turkestan, India en China ondernomen. In China werd hun kerk vernietigd tijdens de Ming-dynastie. Een deel van de nestorianen kon standhouden in Mesopotamië. Daar stichtten zij de Chaldeeuwse Kerk, die zich in de zestiende eeuw echter unieerde met de Rooms-Katholieke Kerk. Een andere nestoriaanse kerk is de Assyrisch-Apostolische Kerk.