Nicolaas V was paus van Rome van 1447 tot 1455. Hij wordt beschouwd als de eerste echte Renaissancepaus. Het achtergebleven Rome ontwikkelde zich snel onder zijn pontificaat. Zijn belangrijkste culturele projecten waren de oprichting van de Vaticaanse bibliotheek en zijn plannen voor de renovatie van de Sint-Pietersbasiliek.

Vormingsjaren

Tomasso Parentucelli werd geboren in 1397 te Sarzana (Ligurië) als zoon van een chirurg. Na zijn kinderjaren ging Parentucelli theologie studeren in Bologna en Florence. Om zijn studie te kunnen bekostigen werkte hij als huisleraar bij verschillende adellijke families, onder wie de Strozzi’s in Florence. In deze stad kwam hij in aanraking met de nieuwe tijdgeest die later als Renaissance is aangeduid.



Kardinaal

Na zijn leraarschap trad Parentucelli in dienst van de bisschop van Bologna, Niccolò Albergati, die in 1426 tot kardinaal verheven zou worden. Jarenlang zette Parentucelli zich in voor Albergati die hem de kans gaf zichzelf verder te ontwikkelen in de godgeleerdheid en de letterkunde. Ook reisde hij Europa af om literatuur en manuscripten te verzamelen die hij becommentarieerde. Dankzij zijn studies en de jarenlange trouwe dienst aan kardinaal Albergati werd hij in 1444 bisschop van Bologna. Twee jaar later maakte Eugenius IV hem kardinaal. 

Pausverkiezing

In het conclaaf van 1447 werd Parentucelli gekozen tot paus. Hij nam de naam Nicolaas V aan. Hij zou de laatste opvolger van Petrus zijn die Nicolaas heette.

Aftreden laatste tegenpaus

Nicolaas V wist de laatste tegenpaus, Felix V (Amadeus van Savoye), ervan te overtuigen dat het in het belang van de Kerk zou zijn als hij zou aftreden. Als beloning benoemde Nicolaas hem tot kardinaal en tot apostolisch vicaris voor alle staten die door het Huis van Savoye werden geregeerd. Rome had nu weer een residerende paus zonder enige rivaal. Ook regeerde de Bisschop van Rome weer als vorst over de Kerkelijke Staten op het Italische schiereiland.

Rust en orde

Nicolaas V zorgde voor rust en orde in de Kerk. Dat blijkt bijvoorbeeld uit zijn houding jegens de Conciliaire beweging die streefde naar drastische hervormingen en een geringere macht van het pausdom. Nicolaas V stuurde gezanten Europa in om verzoening en vernieuwing te prediken. Een van zijn grote successen was het door hem uitgeroepen Heilig Jaar 1450. De verkoop van bijzondere aflaten trok massa’s pelgrims naar Rome, waardoor de schatkist van de Heilige Stoel behoorlijk werd gevuld. Een andere grootse en feestelijke gebeurtenis van zijn pontificaat was de kroning van Frederik III van Habsburg tot keizer van het Heilige Roomse Rijk, die plaatshad in 1452 te Rome.

Ontwikkeling Rome

Rome was vergeleken met Florence een achtergebleven stad. Grote geesten als Boccaccio en Petrarca kwamen niet uit de Eeuwige Stad maar uit Toscane en Umbrië. Zij zetten de toon voor een nieuwe bloeiperiode van de westerse cultuur. Florence had zich ontpopt tot de bakermat van de Renaissance. Het humanistische gedachtegoed dat daar was opgekomen had Rome niet of nauwelijks bereikt. Deze achtergestelde positie was onder meer te wijten aan het feit dat pausen in de voorgaande decennia niet in Rome hadden geresideerd. Met het aantreden van Nicolaas V was daar definitief verandering in gekomen. Hij was het die de Renaissance naar Rome haalde.

Humanist

Van grote invloed is geweest de komst van de leerlingen van de beroemde graecist Manuel Chrysoloras naar Rome. Zij schiepen de voorwaarden voor de hernieuwde belangstelling voor de Griekse literatuur. Met de toetreding van Chrysoloras’ leerlingen Leonardo Bruni en Poggio Bracciolini tot de Romeinse Curie kreeg het hart van de pauselijk macht een enorme intellectuele impuls. Het gezag van de Oude Grieken en Romeinen werd in ere hersteld. Als een echte humanist stimuleerde Nicolaas V de studie van de ‘klassieken’. Het was zijn ambitie Rome weer te laten schitteren als centrum van de beschaving waar werd gestreefd naar een synthese van het antieke denken en de christelijke traditie.

Vaticaanse bibliotheek

Eén van de belangrijkste projecten van Nicolaas V was de oprichting van de Vaticaanse Bibliotheek in 1478. Als bibliofiel vond hij dat het de Heilige Stoel niet mocht ontbreken aan grote collectie Griekse en Latijnse boekwerken. Zijn gezanten reisden heel Europa door om manuscripten te vergaren. De paus gaf opdracht tot de vertaling van tal van christelijke en heidense teksten. Daartoe haalde hij een keur van humanisten naar Rome. Aan het einde van zijn pontificaat had Nicolaas V zo’n 1.200 boekdelen verzameld.



Vaticaan

Nicolaas V had grootste plannen voor de renovatie van de Sint-Pieter en het gehele Vaticaan. Niet meer het Lateraan maar het Vaticaan moest de pauselijke residentie worden. Het middeleeuwse gedeelte van het Apostolisch Paleis dat onder paus Nicolaas III (1277-1280) was gebouwd kreeg een geheel nieuw aanzicht. Zowel de noordelijke als de westelijke vleugels van het paleis werden uitgebreid door de architect Leon Battista Alberti en zijn assistent Bernardo Rossellino. De schilders Fra Angelico en Benozzo Gozzoli kregen de opdracht de kapel en de werkkamer van Nicolaas V van fresco’s te voorzien. Afgebeeld werden van de heilige Stefanus en Laurentius en de sacramentskapel met scènes uit het leven van Christus.

Sint-Pieter

Zijn grootste plannen had Nicolaas V voor de Vaticaanse Sint-Pietersbasiliek. De door Constantijn de Grote gebouwde basiliek was sterk verwaarloosd. Het meer dan duizend jaar oude gebouw moest nodig worden gerestaureerd en gerenoveerd. Hij wilde de bestaande kerk verrijken met nieuwe dwarsbeuken en een nieuwe apsis rond de schrijn van de apostelen. Deze veranderingen zouden de kerk met een derde vergroten. Het plan voorzag ook in een groot nieuw plein voor de pauselijke zegeningen. Door zijn vroegtijdig overlijden werd het plan uiteindelijk niet uitgevoerd. Zijn opvolgers zouden besluiten de oude basiliek af te breken om voor een geheel nieuwe plaats te maken.

Andere culturele projecten

Naast de werkzaamheden in het Vaticaan gaf de paus Rome een nieuwe aangezicht. Hij liet oude stadsmuren versterken en nieuwe bouwen. Ook gaf hij opdracht tot de restauratie van maar liefst veertig christelijke kerken. Ook werden vele staten opnieuw bestraat en aquaducten gerestaureerd. De geest van de Renaissance gaf hem een groot respect in voor de overblijfselen van het Oude Rome. Dat resulteerde onder meer in de renovatie van het Mausoleum van Hadrianus, beter bekend als de Engelenburcht.

Slavernij

Berucht is Nicolaas’ bul Dum Diversas van 18 juni 1452, gericht aan de koningen van Spanje en Portugal. Daarin schrijft hij: “Hierbij verlenen wij u met ons Apostolisch Gezag de volledige en vrije toestemming om de Saracenen, heidenen en alle andere ongelovigen en vijanden van Christus waar ze ook zijn aan te vallen, er jacht op te maken, gevangen te nemen en te onderwerpen, alsmede hun koninkrijken, hertogdommen, graafschappen, prinsdommen en andere territoria en (…) hun personen in eeuwige slavernij te voeren.” Volgens sommige historici werd dit document later geïnterpreteerd als de kerkelijke sanctionering van de negerslavernij.

Val van Constantinopel

Een dieptepunt in Nicolaas’ pontificaat was de val van Constantinopel in 1453 door de verovering van de Ottomaanse sultan Mehmet II. Deze definitieve nederlaag van de Byzantijnse mogendheid schokte de gehele christenheid. Nicolaas V wilde de oude keizerstad aan de Bosporus bevrijden met een kruistocht. Zijn pogingen om volk daartoe op te been te brengen mislukten.

Overlijden

Nicolaas V overleed in de nacht van 24 op 25 maart 1455. Zijn graf bevindt zich in de crypte van de Sint-Pieter (Grotte Vaticane).

Betekenis

Waren zijn voorgangers Martinus V en Eugenius IV wellicht al beïnvloed door de Renaissance, Nicolaas V haalde de Renaissance pas echt naar Rome. Hij integreerde het humanisme in het christelijke geloof. In de opleving van cultuur en humanistische kennis zag hij een teken van God. Onder zijn pontificaat nam de Kerk niet meer alleen de leiding op geestelijk gebied maar ook op artistiek en intellectueel gebied. Het doel van kerkelijke kunst, grandeur en wijsheid was in zijn ogen allerminst de verheerlijking van de paus maar van God.