De Apokalyps of Openbaring van Johannes is het laatste boek van de Bijbel. Het gaat over de eindtijdelijke strijd tussen het goede en het kwade. De overwinnaar is Christus, voorgesteld als het Lam Gods. De traditie wijst de apostel en evangelist Sint Jan aan als de auteur.

Apocalyptiek

De Apokalyps of Openbaring van Johannes is een moeilijk boek, omdat het behoort tot een letterkundige soort waarmee de moderne lezer niet vertrouwd is. Het is het enige boek van het Nieuwe Testament dat profetisch is, maar dan in het genre van de apokalyptiek of de openbaringsliteratuur in de speciale zin van het woord. Deze literatuur kwam in het jodendom van de tweede eeuw voor Christus met het boek Daniël tot ontwikkeling en is ook in het vroege christendom beoefend. De meeste van deze geschriften zijn niet opgenomen in de canon van de Heilige Schrift.

Visioenen

In het algemeen is apocalyptiek te beschouwen als een voortzetting van de oudtestamentische profetie in een tijd dat men niet meer aan het bestaan van echte profeten geloofde. De schrijvers bedienden zich dan ook van schuilnamen en dekten zich met het gezag van grote figuren uit het verleden zoals Mozes, Ezra, en zelfs Henoch en Adam. Het is een literatuur voor ingewijden, niet zelden ontstaan in tijden van verdrukking en vervolging zoals het model van het genre, het boek Daniël, en vaak opzettelijk duister en geheimzinnig. Een geliefkoosd stijlmiddel is het visioen waarvan de zin door een engel wordt vertolkt. Ook wemelen deze boeken van symbolen (getallen, dieren, demonen, sterren enz.) die voor de moderne mens soms niet meer geheel doorzichtig zijn.

Bemoediging en vertroosting

Ondanks de vaak bizarre vorm is het doel van de schrijvers niet zozeer sensatie als wel bemoediging en vertroosting van de vrome minderheid, die te lijden heeft onder vervolgingen. De apokalypsen bedoelen vooral de goddelijke geheimen of raadsbesluiten te onthullen aangaande het einde van de tijd en de geschiedenis. Zij zien de actuele nood in het licht van het einde. Zij projecteren de eigen tijd tegen het scherm van de voleinding van alles, die God, de enige Heer van mensheid en geschiedenis, tot stand zal brengen en die reeds verborgen bij Hem aanwezig is.

Christelijke profeten

Dat ook de Apokalyps van Johannes tot het apocalyptische genre behoort is duidelijk. Er is echter een dubbel verschil met de meeste andere apokalypsen. Ten eerste is de schrijver zich bewust te behoren tot de vroegchristelijke profeten, en het Charisma van de Profetie ontvangen te hebben. Hij noemt zich Johannes en zegt een goddelijke openbaring te hebben gehad tijdens zijn verblijf op het eiland Patmos. Hij voelt zich evenals de profeten van het Oude Testament door God geroepen en spreekt met eigen gezag tot de met name genoemde gemeenten van Asia. Het is dan ook in de tweede plaats waarschijnlijk dat de oud-kerkelijke overlevering terecht meent dat de naam Johannes geen pseudoniem is. Hiermee stemt overeen dat de Apokalyps ook trekken vertoont van het genre van de briefliteratuur, en dat niet alleen omdat zij de zeven brieven aan de zeven gemeenten bevat, maar ook omdat zij na de apokalyptische inleidingsverzen een echt briefopschrift heeft en eindigt met de hierbij aansluitende gebruikelijke slotwens. Niettemin overheerst het apokalyptisch karakter sterk, ook in de eerste hoofdstukken.

Apostel en evangelist Johannes

Traditioneel wordt de auteur vereenzelvigd met de apostel Johannes, die ook het evangelie en de drie Johannesbrieven geschreven zou hebben. De oudste overlevering is op dit punt opvallend sterk. Later zijn er, hoofdzakelijk in het christelijke Oosten, twijfels gerezen aangaande de apostolische oorsprong van dit boek, vooral naar aanleiding van het misbruik dat sommige sekten ervan maakten. Het is waarschijnlijk op het einde van de eerste eeuw na Christus ontstaan in de Romeinse provincie Asia (westelijk Klein-Azië).

Datering

Eusebius van Caesarea (ca. 275-339), de ?vader van de Kerkgeschiedenis?, plaatst in zijn Kroniek de verbanning van Johannes, die hij overigens onderscheiden acht van de apostel, in het veertiende jaar van keizer Domitianus (94-95), en zijn terugkeer onder keizer Nerva (96-98). Het is echter mogelijk dat het geschrift ook stukken bevat van oudere datum. De meeste moderne exegeten achten de schrijver van Apokalyps onderscheiden van de schrijver van het evangelie en/of de brieven van Johannes, onder andere op taalkundige en stilistische gronden en wegens grote verschillen in mentaliteit en theologische ideeën (al zijn er wat dit laatste betreft ook punten van overeenkomst te signaleren).

Geestelijk verzet

De Apokalyps van Johannes is geschreven met de duidelijke bedoeling de gelovigen van Asia, de stedenrijkste provincie van het Rijk en ook het belangrijkste gebied van de toenmalige christenheid, te sterken en aan te sporen tot standvastigheid in de dreigende vervolging. Ook deze apokalyps is een document van geestelijk verzet, een boek van kracht en troost voor de kerk der martelaren. Reeds had in 64 de uitbarsting onder Nero te Rome plaatsgehad. Antipas, de ?trouwe getuige?, was al ter dood gebracht en onder Domitianus waren tegen sommige christenen strafmaatregelen genomen. Maar de eigenlijke, systematische christenvervolging lag nog in de toekomst.

Antichristelijk Rome

Johannes heeft de antichristelijke tendentie die school in het Romeinse Rijk met zijn toenemend staatsabsolutisme en zijn vooral in Klein-Azië welig tierende keizercultus, onderkend en de komende, onvermijdelijke strijd van ?Babylon? tegen de Bruid van het Lam voorspeld. Op de wijze van de apokalyptische ziener beschouwt hij dit conflict tussen Rome en de Kerk in zijn diepste wezen en naar zijn uiteindelijke, eschatologische betekenis als het grote conflict tussen God en de antigoddelijke, satanische macht, waarvan de uitslag voor de gelovige niet twijfelachtig kan zijn. Dit betekent dat wat in de Apokalyps concreet is, eigentijds is en dat de toekomst alleen symbolisch en volgens de conventies van het genre wordt weergegeven. Het betekent ook dat men in dat boek geen concrete voorspellingen mag zoeken omtrent de geschiedenis van de kerk en allerminst chronologische gegevens.

Symbolisch

In het algemeen moet men de visioenen van de Apokalyps niet letterlijk, maar symbolisch trachten te verstaan. Om hun zin te achterhalen is een gedegen kennis van het Oude Testament, door de schrijver voortdurend met groot meesterschap benut, onontbeerlijk.

Beroemde beelden

De Apokalyps van Johannes bevat beelden die zeer beroemd zijn geworden. Voorbeelden: de aanbidding van het Lam Gods; de 144 uitverkorenen voor de troon van God; het verbreken van de zeven zegels; een draak bedreigt de Vrouw, ?bekleed met de zon, met de maan onder haar voeten en een krans van twaalf sterren op haar hoofd; 666, het getal van het Beest; het Laatste Oordeel; het Nieuwe Jeruzalem.