Een pontificale hoogmis is een plechtige eucharistieviering waarin een bisschop of abt, mijter en staf dragend, voorgaat.

Bisschop

In het antieke christendom was de bisschop als hoofd van de christengemeente de enige voorganger bij de viering van de eucharistie. Later werden presbyters (priesters) door de bisschop afgevaardigd om in buitengebieden van zijn territorium de eucharistie te celebreren. Bij de opkomst van de parochies werd de eucharistieviering die de bisschop celebreerde een bijzondere plechtigheid, die pontificale hoogmis werd genoemd.

Pontificeren

Het adjectief 'pontificaal' is ontleend aan het zelfstandig naamwoord 'pontifex', dat in de vroege middeleeuwen synoniem werd van 'bisschop'. Als een bisschop een pontificale hoogmis celebreert, wordt dat 'pontificeren' genoemd. Het boek met daarin de liturgische voorschriften voor een pontificale eucharistieviering, heet 'pontificale'.

Pontificalia

Niet elke mis die door een bisschop wordt opgedragen is pontificaal. Een bisschop pontificeert als hij zichtbaar als bisschop optreedt. Dat betekent dat hij mijter, staf en borstkruis (pontificalia) draagt en wordt geassisteerd door diakens. Bij een pontificale hoogmis in een kathedraal hoort de bisschop de viering te leiden vanaf de cathedra (bisschopszetel). Het is ook mogelijk dat hij in andere kerken dan de kathedraal pontificeert.

Tridentijns

Er bestaat verschil tussen een pontificale hoogmis in de gewone vorm van de Romeinse Ritus (Missaal van 1970) en die gecelebreerd wordt in de buitengewone vorm van de Romeinse Ritus (Missaal van 1962). De buitengewone vorm wordt ook wel Tridentijns genoemd, naar het Concilie van Trente (Tridentinum). Volgens het oude Pontificale Romanum (1596, ietwat herzien in 1948 en 1962) dient de pontificerende bisschop boven zijn albe een tuniek (gewaad van de subdiaken), een dalmatiek (gewaad van de diaken) en een kazuifel (gewaad van priester) te dragen, als teken van zijn volledig priesterschap (zie Wijdingssacrament). Bovendien draagt hij speciale kousen en bisschopsmuilen.

Wijdingen

Een bisschop pontificeert als hij sacramentele wijdingen verricht, bij religieuze professies, kerk- en altaarwijdingen, tijdens chrismamissen en andere plechtigheden, zoals op hoogfeesten.

Boeken

De voorschriften en aanwijzingen voor het pontificale ritueel bij missen en andere liturgische vieringen in de gewone vorm van de Romeinse Ritus staan in het in 1984 door paus Johannes Paulus II herziene Caeremoniale Episcoporum. Dit is een aanvulling op het Pontificale Romanum van 1962.

Statiemis

De pontificale hoogmis wordt in het nieuwe Caeremoniale Episcoporum niet meer missa pontificalis maar missa stationalis genoemd, naar 'statie', de term waarmee de plaatselijke gemeenschap wordt aangeduid die voor de eucharistie bijeengekomen is.

Pallium

Als een aartsbisschop-metropoliet in zijn eigen kerkprovincie pontificeert dient hij boven zijn kazuifel het pallium te dragen.

Pontificale zegen

Bij aanvang van de pontificale hoogmis zegt de bisschop bij de begroeting van de gelovigen niet Dominus vobiscum ('De Heer zij met u'), maar Pax vobis ('Vrede zij u'). Bij de zegen aan het einde spreken hij en het volk deze formule uit:

Dominus vobiscum ('De Heer zij met u.')

- Et cum spiritu tuo. ('En met uw geest.')

Sit nomen Domini benedictum. ('De naam des Heren zij gezegend.')

- Ex hoc nunc et usque in sæculum. ('Van nu af tot in eeuwigheid.')

Adiutorium nostrum in nomine Domini. ('Onze hulp is in de naam des Heren.')

- Qui fecit cælum et terram. ('Die hemel en aarde gemaakt heeft.')

Benedicat vos omnipotens Deus:

Pater, et Filius, et Spiritus Sanctus. ('Zegene u de almachtige God: Vader en Zoon en Heilige Geest.')

- Amen.

Abt

Ook een abt die geen bisschop is kan in zijn abdij pontificeren, dat wil zeggen dat hij als hoofdcelebrant van een liturgische viering mijter, staf en borstkruis draagt.