De Porta Pia is een van de stadspoorten in de Aureliaanse muur in de stad Rome. De stadspoort is gemaakt naar een ontwerp van Michelangelo en kwam in 1564 gereed. Door deze poort trokken op 20 september 1870 de nationalistische troepen van koning Victor Emanuel II de stad binnen, waarna Rome werd uitgeroepen tot hoofdstad van het nieuwe koninkrijk Italië.

Ontstaansgeschiedenis
De Porta Pia werd aan het einde van de zestiende eeuw in de Aureliaanse muur gebouwd op last van paus Pius IV, waaraan de stadpoort haar naam dankt. Het ontwerp van de poort werd gegund aan Michelangelo. Het zou een van zijn laatste opdrachten worden. De poort ontstond nabij de veel oudere Porta Nomentana die de stad Rome verbond met de stad Mentana (in de oudheid Nomenta genoemd). Het was Pius' wens dat er een rechte weg zou komen van het Palazzo del Quirinale (de pauselijke zomerresidentie) naar de antieke brug over de rivier Aniene. Daartoe werd de weg verlegd en was de nieuwe stadspoort nodig. De poort dankt haar naam aan de opdrachtgever. Volgens Vasari maakte Michelangelo drie ontwerpen, waarvan de paus er een – namelijk de goedkoopste – koos. De straat die onder de poort doorliep werd Strada Pia genoemd.

Uiterlijk
Opvallend aan de poort is dat de mooiste zijde ervan aan de binnenkant staat. Bij de meeste stadspoorten biedt juist de buitenzijde de fraaiste aanblik. De façade aan de binnenzijde is geheel naar het ontwerp van Michelangelo. Aan deze zijde zijn boven op de poort drie witte bas-reliëfs te zien. Zij stellen volgens sommigen scheerbekkens voor waaromheen een handdoek gedrapeerd is. Pius IV heette Giovanni Medici. Hij was geen familie overigens van de Florentijnse Medici, maar afkomstig uit een geslacht van chirurgijns (medici), een beroep dat in die tijd meestal door barbiers werd uitgevoerd. Een minder profane verklaring wil dat het hier pateens betreft, waaromheen een stola is gehangen. Boven in de toren bevindt zich het pauselijk wapen van Pius.

XX September
De Porta Pia dankt haar faam ook aan het feit dat op 20 september 1870 de Bersaglieri (troepen van Italiaanse nationalisten) door deze poort de stad Rome binnenvielen. Tot dan toe was de stad, behalve door de pauselijke Zoeaven, verdedigd door Franse troepen, maar deze waren uit Rome teruggetrokken in verband met de Frans-Duitse oorlog. De verovering van Rome betekende het definitieve einde van de Kerkelijke Staat. Aan deze gebeurtenis herinnert een beeld, even buiten de Porta Pia van een Bersagliere (letterlijk: 'scherpschutter') die de stad lijkt te gaan bestormen. In de binnenplaats van de toren bevindt zich sinds 1932 een Bersaglieri-museum waarin onder andere een beeld te zien is van Enrico Toti, een Italiaanse held die tijdens de Eerste Wereldoorlog sneuvelde, nadat hij er – ondanks het verlies van een been – zelf op had aangedrongen te mogen doorvechten. Vlak voor hij stierf zou hij nog een van zijn krukken naar de vijand hebben geworpen. Naar aanleiding van de gebeurtenissen van 1870 werd de Strada Pia omgedoopt in Via XX Settembre.

Omgeving
Vlak voor de Porta Pia ligt rechts de Britse ambassade. Het is een modern gebouw naar een ontwerp van Basil Spence en verving de ambassade die in 1946 bij een terroristische aanslag verloren ging. Daartegenover ligt de Villa Bonaparte, waar Napoleons zuster Pauline woonde. Het huis wordt daarom ook wel Via Paolina genoemd.