De heilige Servaas was in de 4e eeuw bisschop van Tongeren. Tegen het eind van zijn leven vluchtte hij naar Maastricht, waar hij omstreeks 384 stierf. Zijn sterfplaats ontwikkelde zich tot een belangrijk bedevaartsoord met een prachtige basiliek.

Tongeren en Maastricht

Historici kunnen over Servatius weinig met zekerheid vertellen. Vast staat dat hij enige tijd bisschop van Tongeren is geweest. Aangenomen wordt dat Servaas tegen het eind van zijn leven naar Maastricht is uitgeweken, omdat de bevolking van de stad tegen zijn strenge opvatting van de leer in verzet zou zijn gekomen.

'Eerste bisschop van Nederland'

Servatius, zo wordt gesteld, verplaatste met zijn vlucht de bisschopszetel van Tongeren naar Maastricht. Daarom wordt hij ook wel 'de eerste bisschop van Nederland' genoemd. Volgens de overlevering telt Maastricht 19 opvolgers van Servaas. De Maastrichtse opvolging eindigde toen de bisschoppen Lambertus en Hubertus tegen het eind van de zevende eeuw besloten om de zetel te verplaatsten naar Luik.

Contemporaine bronnen

Aannemelijke feiten uit het leven van Servaas zijn te vinden in geschriften die tijdens het leven van de bisschop zijn vervaardigd, de zogenoemde 'contemporaine bronnen'. De meeste historici zijn geneigd Servatius te identificeren met ene Sarbatios, door kerkvader Athanasius genoemd als één van de Gallische bisschoppen die aanwezig waren op de Synode van Sardica (Sofia), gehouden in 343. Geschiedschrijver Sulpicius Severus vermeldt dat Servaas zich op de synode van Rimini in 359 standvastig verzette tegen het Arianisme, een ketterij waarin de gelijke goddelijke natuur van de Zoon en de Vader ontkend wordt. Algemeen wordt verondersteld dat Servatius aanwezig was op de kerkvergadering van Keulen in 346. Verder vermelden annalen uit de vierde eeuw nog dat Servatius bemiddelde tussen twee elkaar bestrijdende keizers.

Pelgrimstocht

Gregorius van Tours (538-594) vermeldt Servatius twee eeuwen later zowel in zijn Historia Francorum als in zijn Liber in gloria confessorum. In de Historia Francorum beschrijft Gregorius een pelgrimstocht naar Rome, die Servaas zou hebben ondernomen omdat de Hunnen Tongeren binnen dreigden te vallen.

Visioen

Gregorius verhaalt de volgende legende. Terwijl Servaas waakt bij het graf van Petrus, krijgt hij een visioen waarin de heilige apostel tot hem spreekt: "Waarom, heilige man, maak je het mij zo moeilijk? Het is immers door God in zijn wijsheid onherroepelijk besloten dat de Hunnen naar Gallië komen en dat land als een wervelstorm zullen verwoesten. Neem deze raad van mij aan, ga snel weg van hier, regel je zaken thuis, zorg voor een graf en vraag om een zuiver linnen lijkkleed. Want je zult dit lichaam verlaten en jouw ogen zullen niet de rampen zien, die de Hunnen in Gallië zullen aanrichten zoals de Heer heeft besloten" (Hist. Boek II, 5-6).

Sleutel van de hemelpoort

Petrus, zo verhaalt Gregorius van Tours, geeft Servaas de sleutel van de Hemelpoort. Daarmee heeft Servaas de macht gekregen om zonden al dan niet te vergeven. Petrus geeft Servatius bovendien opdracht, de bisschopszetel te verplaatsen naar Maastricht.

Overlijden

Servaas keert, zo beschrijft Gregorius van Tours, na zijn opmerkelijke visoen bij het graf van Petrus snel van Rome terug naar Tongeren. Daar neemt hij de relieken van zijn voorgangers op, om onmiddellijk naar Maastricht af te reizen. Enkele dagen na zijn aankomst overlijdt hij daar, in het jaar 384. De overlevering wil dat Servaas stierf op 13 mei, zijn latere feestdag.

Neef van Christus

Vanaf de negende eeuw neemt de legendevorming rond Servatius een hoge vlucht. Zo wordt het aansprekende verhaal in de wereld gebracht dat Servaas geboren zou zijn in Armenië als een verre neef van Christus. Nota bene als wachter van het Heilig Graf in Jeruzalem zou Servaas een visioen hebben gekregen waarin hem wordt opgedragen naar Tongeren te gaan om daar de zeven jaar eerder overleden bisschop Valentinus op te volgen. Zo mogelijk nog fantasievoller dan deze geschiedenis is de legende die wil dat Servaas de bekering van Atilla de Hun, die feitelijk enkele decennia na hem heerste, zou hebben bewerkt.

Bedevaartsoord

Servaas zou buiten de stad zijn begraven, langs de grote legerweg. Boven zijn graf richtte het volk van Maastricht een houten kapelletje op, dat aangetast door weer en wind herhaalde malen verviel, totdat bisschop Monulphus halverwege de zesde eeuw een begin maakte met de bouw van een stenen kerk. Die werd door zijn opvolger Gondulphus voltooid. De roem van dit gebouw drong door tot in Tours, waar bisschop Gregorius in lovende woorden "de grote tempel ter ere van Sint Servaas" vermeldde in zijn De gloria Confessorum.

Vorstelijke gunst

De sterfplaats van Servaas ontwikkelde zich tot een belangrijk bedevaartsoord. De Servaaskerk kwam in de gunst bij het opkomende Karolingische vorstengeslacht. Het was namelijk op de feestdag van Sint Servaas dat Karel Martel in 726 de Moren versloeg die vanuit Spanje Gallië waren binnengedrongen. Uit dankbaarheid overlaadde Martel de kerk met weldaden, waaronder een schitterend altaar. In de loop van de 8e eeuw wierp Karel de Grote zich op als beschermheer van het heiligdom.

Basiliek

Naar men aanneemt is de kerk van Sint Servaas na de dood van Karel de Grote door Noormannen verwoest. In de 11e eeuw werd begonnen met de bouw van de kerk die nu nog aan het Vrijthof in Maastricht te bewonderen is.

Noodkist

Servaas' gebeente wordt vanaf de 12de eeuw bewaard in een schrijn van verguld zilver, de zogenoemde 'noodkist'. Deze naam is ontstaan doordat de reliekschrijn in tijden van nood in processie werd rondgedragen. In 1475 gebeurde dat bijvoorbeeld tijdens een uitbraak van de pest in Maastricht. Behalve in gevallen van nood, werd en wordt deze schrijn ook rondgedragen tijdens de zogenoemde Heiligdomsvaarten.

Heiligdomsvaart

Nog altijd komen elke zeven jaar duizenden pelgrims naar Maastricht om een bezoek te brengen aan het graf van de 'eerste bisschop van Maastricht'. Hoe en wanneer deze zogenoemde Heiligdomsvaart is ontstaan is niet bekend. Een eerste officiële vermelding dateert uit het jaar 1391. Tijdens de Heiligdomsvaart vinden openbare toningen van relieken plaats en zijn voor de pelgrims buitengewone geestelijke gunsten ofwel aflaten te verkrijgen.

Patroon

Servaas is patroonheilige van Maastricht, Ouedlinburg (D), Saint-Servais (B), de abdij van Tongeren (B) en het bisdom Worms (D).

Afbeeldingen

Op afbeeldingen draagt Servatius onder meer een mijter, een kromstaf en een boek. Ook een verslagen draak aan zijn voeten komt voor, als symbool voor het Arianisme dat hij bestreedt. Verder is Servaas vaak te zien met een sleutel, die hij van Petrus zelf gekregen zou hebben, en met een adelaar, die hem volgens een legende met wijd gespreide vleugels tegen de zon beschermde tijdens de lange tocht naar Rome.