Het Stabat Mater is een kerkelijk gezang. Het gaat over Maria die lijdt omdat haar Zoon is gekruisigd.
O.L.V. van Smarten
Het Stabat Mater Dolorosa is één van de beroemdste uit de Middeleeuwen overgeleverde Latijnse gezangen. Sinds 1727 komt het als sequentie voor in de liturgische viering van de gedachtenis Onze Lieve Vrouw van Smarten op 15 september. Beroemd en geliefd is op dit moment met name de toonzetting van Giovanni Battista Pergolesi (1710-1736), waaruit hierboven een fragment wordt aangeboden.
Onbekende dichter
Het is niet bekend wie de dichter van het Stabat Mater is geweest. Het vermoeden bestaat dat de oudste versie in de dertiende eeuw in Frankrijk of Italië is ontstaan, wellicht in een franciscaans milieu. Lange tijd werd het Stabat Mater toegeschreven aan de franciscaan Jacopone da Todi (circa 1230-1306). Een andere auteur die vroeger veel werd genoemd is paus Innocentius III (1198-1216).
Persoonlijke meditatie
Waarschijnlijk was de tekst van het Stabat Mater oorspronkelijk bedoeld voor persoonlijke meditatie, gewijd aan het lijden van Christus en het verdriet van Maria hierover.
Onder het kruis
De onbekende dichter van het Stabat Mater heeft twee bijbelse gebeurtenissen als uitgangspunt van zijn gedicht genomen: Jezus kruisdood en de voorspelling van Maria's smart. Het Evangelie van Johannes (19, 25) verhaalt dat toen Jezus werd gekruisigd Zijn moeder Maria onder het kruis stond. In de Latijnse bijbelvertaling, de Vulgaat, luidt het begin van deze zin: Stabant iuxta crucem Iesu mater eius. Het Evangelie van Lucas (2, 35) verhaalt dat de ziener Simeon toen hij in de Tempel van Jeruzalem het pasgeboren Jezuskind zag, een voorspelling deed: de ziel van Maria zou eens door een zwaard worden doorboord.
Smart en medelijden
In de eerste acht verzen van het Stabat Mater wordt een diep gevoeld medelijden met de moeder van Christus tot uiting gebracht. De dichter bidt vurig tot Maria dat hijzelf, al mediterend, zal mogen delen in haar smart en in dat van haar Zoon. Ook smeekt hij Maria's voorspraak af op de Dag des Oordeels.
Plaats in de liturgie
Als gebed kreeg de tekst van het Stabat Mater vanaf de veertiende eeuw een grote verspreiding; in de vijftiende eeuw werd het als Sequentie in de misliturgie opgenomen. In 1727 kreeg het gebed een plaats in het Breviarium Romanum en het Missale Romanum: het werd geplaatst op het Feest van de Zeven Smarten van Maria, dat tegenwoordig op 15 september valt.
Toonzettingen
De sterke, indrukwekkende tekst van het Stabat Mater heeft in de loop der eeuwen veel verschillende componisten aangesproken. Bekend en geliefd zijn de toonzettingen van Josquin des Prez (c.1440 - 1521), Palestrina (c.1526 - 1594), Pergolesi (1710-1736) en Haydn (1732-1809). In de officiële liturgie wordt een toonzetting van de monnik Dom Fonteinnes uit de negentiende eeuw gehanteerd.
Latijnse tekst
Stabat mater dolorosa
Iuxta crucem lacrimosa,
Dum pendebat filius;
Cuius animam gementem,
Contristantem et dolentem
Pertransivit gladius.
O quam tristis et afflicta
Fuit illa benedicta
Mater unigeniti!
Quae maerebat et dolebat
Et tremebat, cum videbat
Nati poenas incliti.
Quis est homo, qui non fleret,
Matrem Christi si videret
In tanto supplicio?
Quis non posset contristari,
Piam matrem contemplari
Dolentem cum filio?
Pro peccatis suae gentis
Iesum vidit in tormentis
Et flagellis subditum,
Vidit suum dulcem natum
Moriendo, desolatum,
Dum emisit spiritum.
Eia, mater, fons amoris,
Me sentire vim doloris
Fac, ut tecum lugeam;
Fac, ut ardeat cor meum
In amando Christum Deum,
Ut sibi complaceam.
Sancta mater, illud agas,
Crucifixi fige plagas
Cordi meo valide;
Tui nati vulnerati,
Iam dignati pro me pati
Poenas mecum divide.
Fac me vere tecum flere,
Crucifixo condolere,
Donec ego vixero.
Iuxta crucem tecum stare,
Te libenter sociare
In planctu desidero.
Virgo virginum praeclara,
Mihi iam non sis amara,
Fac me tecum plangere,
Fac, ut portem Christi mortem
Passionis eius sortem
Et plagas recolere.
Fac me plagis vulnerari,
Cruce hac inebriari
Ob amorem filii;
Inflammatus et accensus
Per te, virgo, sim defensus
In die iudicii.
Fac me cruce custodiri,
Morte Christi praemuniri,
Confoveri gratia;
Quando corpus morietur,
Fac ut animae donetur
Paradisi Gloria.
Nederlandse vertaling
Er zijn verschillende Nederlandse vertalingen in omloop, onder meer die van Helène Nothenius (1920-2000). Bijzonder is ook de vertaling van Willem Wilmink (1936-2003).