Een titelkerk is een kerk in Rome die, bij hun verheffing, wordt toegewezen aan kardinaal-priesters en kardinaal-diakens. In het laatste geval spreekt men ook wel van een titeldiaconie.

Etymologie

Het woord titelkerk komt van het Latijnse titulus ecclesiae, hetgeen 'opschrift op de kerk' betekent. Een titulus was in de Romeinse oudheid een – vaak uit marmer vervaardigd – bord of schild dat aan een huis kon worden bevestigd.

Herkomst

Het gebruik om titelkerken te hebben stamt uit de zevende eeuw. Aan elk van de Romeinse titelkerken werd een priester verbonden, wiens naamschild op de kerk werd aangebracht. Vanaf de twaalfde eeuw werden kardinalen houders van de titelkerk. Paus Nicolaas II bepaalde dat de kardinalen het alleenrecht hadden op de verkiezing van de bisschop van Rome. Daartoe moesten alle kardinalen kerkrechtelijk ondergeschikt zijn aan de bisschop van Rome vandaar dat ze een titelkerk in Rome kregen, een kerk waarvan ze nominaal de pastoor waren.

Kerken en diaconieën

Paus Sixtus V bepaalde in 1586 met de bul Postquam Verus de maximale omvang van het College van Kardinalen op zeventig. Te weten: Zes kardinaal-bisschoppen, vijftig kardinaal-priesters en veertien kardinaal-diakens. De kardinaal-bisschoppen kregen geen titelkerk omdat zij al via de suburbicaire bisdommen aan Rome waren verbonden. Er werden vijftig titelkerken en veertien titeldiaconieën aangewezen. Sinds paus Johannes XXIII de Sixtijnse norm losliet zijn er veel nieuwe tituli bijgekomen.

Kardinaal en zijn kerk

De kardinalen zijn formeel priester (of diaken) van de hen toegewezen titel. In de praktijk betreft het echter overwegend parochiekerken die een reguliere pastoors hebben. In de regel zal de kardinaal op enig moment na zijn verheffing de mis opdragen in zijn titelkerk. Ook zal hij als hij Rome bezoekt trachten de eucharistie in zijn titelkerk te vieren. Kardinalen hebben het recht te worden begraven in hun titelkerk. Can. 357 van de Codex zegt over de titelkerk: dat de kardinalen “het welzijn van de kerk door raad en bescherming” dienen te bevorderen, terwijl ze zich verder van iedere bemoeienis met het bestuur van die kerken dienen te onthouden. Aan de voorgevel van een titelkerk wordt het wapen van de kardinaal bevestigd.

Nederlandse kardinalen

De acht Nederlandse kardinalen die Nederland heeft gehad, hadden de volgende titelkerken:

1. Adriaan Floriszoon Boeyens : Santi Giovanni e Paolo (titelkerk)
2. Willem van Enckenvoirt: Santi Giovanni e Paolo (titelkerk)
3. Willem van Rossum: Santa Croce in Gerusalemme (titelkerk)
4. Johannes de Jong: San Clemente (titelkerk)
5. Bernardus Alfrink: San Gioacchino ai Prati di Castello (titelkerk)
6. Johannes Willebrands: Santi Cosma e Damiano (titeldiakonie), later: San Sebastiano alle Catacombe (titelkerk)
7. Adrianus Simonis: San Clemente (titelkerk)
8. Willem Eijk: San Callisto (titelkerk)