Ultramontanisme is een katholieke stroming in het 19e-eeuwse Europa, waarvan de aanhangers het gezag van de paus boven ieder nationaal belang stelden. In Nederland gaven de ultramontanen de aanzet tot de katholieke emancipatiestrijd.

Over de bergen

De term 'ultramontaan' werd in de middeleeuwen door Italianen gebruikt om Duitsers aan te duiden. Ultramontanus betekent letterlijk 'aan gene zijde van de bergen'; bedoeld werd de Alpen. In de 19e eeuw werd deze term door West-Europese antikatholieken als scheldwoord voor hun katholieke landgenoten gebruikt. Katholieken zouden immers niet trouw zijn aan hun vaderland omdat zij alleen de paus, die zich 'aan gene zijde van de Alpen' bevindt, zouden gehoorzamen.

Ultramontaan

Van lieverlee werd het scheldwoord 'ultramontaan' een gewone aanduiding van een theologische of politieke stroming. Een ultramontaan was iemand die behoorde tot het ultramontanisme.

Theologisch

Theologisch ultramontanisme is de overtuiging dat de Bisschop van Rome in de Kerk de absolute macht heeft en is begiftigd met onfeilbaar leergezag in zaken van geloof en zeden. In Frankrijk streden de ultramontanen tegen het Gallicanisme, een katholieke stroming waarvan de aanhangers streefden naar een Franse nationale kerk, bestuurd door van Rome onafhankelijke bisschoppen.

Restauratie

Het politiek ultramontanisme manifesteerde zich in de Restauratie tegen de ideeën van de Verlichting. Het opkomende rationalisme, liberalisme en atheïsme noopten het kerkelijk leergezag maatregelen te treffen om de gelovigen ertegen te beschermen. Zo verbood Pius IX (1846-1878) katholieken hun kinderen naar openbare scholen te sturen. In Duitsland vormden de Katholiekendagen de ultramontane reactie op de antikatholieke propaganda van nationalisten, die zou uitmonden in de Kulturkampf (1872-1879).

Le Sage ten Broek

In Nederland gaf het ultramontanisme de aanzet tot de Katholieke emancipatie. Voorman van de Nederlandse ultramontanen was de ex-protestantse publicist Joachim le Sage ten Broek (1775-1847). Hij was de oprichter van het tijdschrift De Ultramontaan. Tijdschrift voor Dompers en Ignorantijnen. Felle tegenstander van het ultramontanisme was de katholieke parlementariër en priester Herman Schaepman (1844-1903). Hij pleitte voor een meer open katholicisme, maar werd daarin door zijn eigen bange achterban niet altijd begrepen. Hij vond dat katholieke Nederlanders zich ook met hun vaderland moesten bezighouden en zich samen met andersdenkenden moesten inzetten voor het algemeen belang.