Een vigilie is van oorsprong een nachtwake, in het bijzonder voorafgaand aan een kerkelijk hoogfeest. In de loop der eeuwen werd de vigilie naar een steeds vroeger tijdstip verplaatst. Vanaf de 14e eeuw wordt met vigilie ook de hele dag die aan het hoogfeest voorafgaat bedoeld.

Nachtwake

In de vroeg-christelijke gemeenten werden nachtelijke diensten gehouden bij graven van martelaren, op hun sterfdag of jaardag. Ook kerkelijke hoogfeesten werden al in de eerste eeuwen van het christendom door een nachtelijke dienst ingeleid, veelal besloten met een viering van de Eucharistie in de vroege ochtend. Als naam voor deze diensten kwam 'vigilie' in zwang. Het Latijnse vigilia werd in het Romeinse leger gebruikt om de nachtwake aan te duiden.

Gereedheid

De reden voor het nachtwaken is te vinden in het Nieuwe Testament. Daarin worden waken en bidden op verschillende plekken genoemd als de houding van de gelovige mens die zich gereed wil houden voor de komst van de Heer: Blijf te allen tijde waakzaam en bid dat u de kracht zult hebben om te ontkomen aan alles wat er gaat gebeuren en rechtop te staan voor de Mensenzoon (Lucas 21:36). Deze gerichtheid op het einde der tijden heeft met name de monniken blijvend tot het houden van vigiliën geïnspireerd. Binnen het Officie wordt de nachtwake Metten genoemd.

Vermoeidheid

De nachtwake leidde dikwijls tot overmatige vermoeidheid tijdens het eigenlijke Hoogfeest. Daarom werd de vigilie omstreeks de 8e eeuw verlegd naar de vooravond. Omtrent de 12e eeuw werd het tijdstip nog vervroegd naar de namiddag.

Hele dag

Uiteindelijk werd vigilie in de 14e eeuw ook de aanduiding voor de gehele dag voorafgaand aan het hoogfeest. Daarbij werd de Mis soms zelfs naar de ochtend verplaatst. Deze ontwikkeling is te vergelijken met het gebruik om 'de dag voorafgaand aan' met 'avond' aan te duiden. Zo wordt met Christmas Eve 24 december in zijn geheel bedoeld, is het Duitse Sonnabend een andere naam voor zaterdag en is Vastenavond de dinsdag voor de aanvang van de Vasten op Aswoensdag.

Vigilie in bredere zin

De term vigilie wordt ook gebruikt in combinatie met feestdagen waarvoor de kerkelijke Liturgie geen feitelijke vigiliemis kent. Ook in dat geval wordt altijd de dag die onmiddellijk aan de feestdag voorafgaat bedoeld.

De paasnachtwake

In 1951 heeft paus Pius XII de Paasnachtwake opnieuw ingevoerd. Hiermee werd een zeer oud gebruik in ere hersteld. De Bijbel schrijft over de nacht dat de joden door God uit Egyptische ballingschap werden bevrijd namelijk: De Heer waakte die nacht om hen uit Egypte weg te voeren. Daarom waken alle Israëlieten deze nacht voor de Heer, elke generatie opnieuw (Exodus 12:42). Ook deze nachtwake vindt plaats tijdens een Paasfeest, namelijk het Joodse Pesach, wanneer de uittocht uit Egypte wordt herdacht.