Kardinaal Jo Willebrands (1909-2006) was een Nederlandse kerkleider van wereldhistorische betekenis op het gebied van de oecumene en de relatie tussen de RK-Kerk en het jodendom. Willebrands was aartsbisschop van Utrecht in de periode 1975-1983.

Jeugd

Johannes Gerardus Maria Willebrands werd geboren op 4 september 1909 in Bovenkarspel (Noord-Holland) als oudste zoon uit een gezin van negen kinderen. Zijn vader, Herman Willebrands, was directeur van en veiling in Bovenkarspel-Grootebroek en zat in de besturen van verscheidene katholieke organisaties. De twaalfjarige Johannes (Jo) wilde aanvankelijk redemptorist worden, maar schakelde na een korte tijd over naar de 'wereldheren' en ging naar het kleinseminarie Hageveld in Heemstede. Zijn voortgezette priesterstudie vond plaats aan het grootseminarie van Warmond.

Jong priester in Rome

Op 26 mei 1934 werd Willebrands priester gewijd. Daarna werd hij naar Rome gestuurd voor verdere studie. In 1937 promoveerde hij cum laude tot doctor in de filosofie op het proefschrift De denkleer van kardinaal Newman en haar toepassing op de kennis van God door het geweten.

Kapelaan in Amsterdam

Teruggekomen in Nederland werd Willebrands benoemd tot kapelaan aan het Amsterdamse Begijnhof. Dat bleef hij tot 1940. In dat jaar begon hij als docent wijsbegeerte aan het philosophicum Warmond, waarvan hij in 1945 directeur werd.

Oecumene

Willebrands wordt vooral in verband gebracht met de oecumene, het streven van de christelijke kerken naar eenheid. In 1948, het jaar dat in het Amsterdamse Concertgebouw de Wereldraad van Kerken werd opgericht, trad Willebrands aan als voorzitter van de Apologetische Vereniging Petrus Canisius. Willebrands vormde deze contrareformatorische - zeg maar gerust antiprotestantse club om tot de oecumenische Sint-Willibrordusvereniging. Deze organisatie werd onder zijn leiding het belangrijkste adviesorgaan van de Nederlandse bisschoppenconferentie inzake de oecumene.

Internationale contacten

Willebrands' werk voor de oecumene beperkte zich niet tot Nederland. Actief zocht hij contact met gelijkgezinden in het buitenland, vooral in Duitsland en Zwitserland. Die kwamen hem goed van pas toen hij in 1960 secretaris werd van kardinaal Augustin Bea, die aan het hoofd stond van een nieuw Vaticaans instituut: het Secretariaat voor de Eenheid onder de Christenen. Paus Johannes XIII richtte dit secretariaat op ter voorbereiding van de oecumenische kwestie zoals die op het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965) ter sprake zou komen en zou resulteren tot het decreet Unitatis Redintegratio.

Historisch moment

Tijdens het concilie trad Willebrands op als verbindingsman tussen de concilievaders en waarnemers van niet-katholieke kerken. Om hem voor deze taak voldoende kerkelijke status besloot paus Paulus VI hem op 28 juni 1964 tot bisschop te wijden. Tegen het einde van het concilie in 1965 vond een historisch moment plaats waar Willebrands nauw bij betrokken was. De in het jaar 1054 uitgesproken banvloek tegen het orthodoxe patriarchaat van Constantinopel werd plechtig ingetrokken. Het was mgr. Willebrands die het document van deze beslissing in de Sint-Pietersbasiliek voorlas. Een jaar daarvóór had Willebrands de historische ontmoeting van de paus met patriarch Athenagoras in Jeruzalem georganiseerd. Na het concilie vergezelde Willibrands de paus op diens vele reizen ter bevordering van de oecumene.

Curiekardinaal

Op 28 mei 1969 verhief Paulus VI hem tot kardinaal. Kort daarop werd hij bevorderd tot hoofd van het Secretariaat van de Eenheid. Als opvolger van zijn gestorven vriend Bea reisde hij in het belang van de oecumene de hele wereld over. In Rome kreeg hij daarom de bijnaam 'De Vliegende Hollander'. Als curiekardinaal was hij lid van de Congregatie voor de Geloofsleer, van de Congregatie voor de Oosterse Kerken, van de Congregatie voor de Sacramenten en de Eredienst, van de Congregatie voor de Evangelisatie van de Volkeren en van de Congregatie voor de Opvoeding.

Relatie met het jodendom

Willebrands speelde ook een grote rol bij de opstelling van het baanbrekende conciliedocument Nostra Aetate. Daarin werd het Joodse volk vrijgepleit van schuld aan de moord op Jezus en werd iedere vorm van antisemitisme en anti-judaïsme veroordeeld. Later werkte Willebrands actief aan de totstandkoming van de wereldwijde dialoog tussen christenen en joden. Van groot belang was ook Willebrands invloed op de besluitvorming die ertoe leidde dat het Vaticaan in 1993 de staat Israël erkende. 

Twee banen

Paulus VI benoemde Willebrands op 6 december 1975 tot Aartsbisschop van Utrecht en tot bisschop van het Nederlands militair ordinariaat. Als opvolger van de progressieve kardinaal Bernard Alfrink kwam hij voor de moeilijke taak te staan leiding te geven aan een kerkprovincie die te kampen had met Polarisatie en een snel om zich heen grijpende Secularisatie. Willibrands bleef na zijn benoeming hoofd van het Secretariaat van de Eenheid der Christenen. Daardoor bracht hij de ene helft van zijn tijd door in Rome en de andere in Nederland. Dat bemoeilijkte zijn herderlijke opdracht om eenheid te brengen in een verdeelde kudde.

Voortijdig afscheid

Op 3 december 1983 verleende paus Johannes Paulus II hem ontslag als aartsbisschop van Utrecht. Willebrands was toen 74 jaar. Normaliter wordt een ontslag op 75-jarige leeftijd ingediend, maar de paus vond het tijd worden voor een andere man op de zetel van Sint Willibrord. De kardinaal vertrok naar Rome, waar hij tot zijn 80ste president van de Pauselijke Raad voor de Eenheid der Christenen zou blijven.

Denekamp

In 1997 verhuisde de oude kardinaal naar het klooster van de Zusters Franciscanessen te Denekamp. Daar werd hij tot zijn dood verzorgd. Na de dood van Johannes Paulus II werden alle kardinalen naar Rome geroepen. Maar Willebrands, destijds de oudste kardinaal ter wereld, moest vanwege zijn gezondheid verstek laten gaan.

Overlijden en uitvaart

Kardinaal Willebrands overleed op 2 augustus 2006 in Denekamp. Zijn uitvaart vond plaats op 8 augustus in de Sint-Catharinakathedraal in Utrecht. De hoofdcelebrant van de uitvaartmis was de Duitse kardinaal Walter Kasper, een van Willibrands' opvolgers als president van de pauselijke oecumeneraad. Willibrands werd begraven op de Begraafplaats Sint Barbara in Utrecht.