Krakau (OSV News), 9 maart 2023 - Het feit dat kardinaal Karol Wojtyła, de latere paus Johannes Paulus II, op de hoogte was van seksueel kindermisbruik toen hij aartsbisschop van Krakau (1964-1978) was, is noch nieuw noch verrassend, zeggen deskundigen. Wat echter nog moet worden beantwoord is wat kardinaal Wojtyła wist, van wie hij het wist, en hoeveel van zijn beslissingen met betrekking tot pedofiele priesters werden beïnvloed door de antikerkelijke acties van de Poolse communistische veiligheidsdienst SB, die vaak goede priesters valselijk beschuldigde van immoreel gedrag, alleen om hen in diskrediet te brengen.
De kop ‘Johannes Paulus II wist van het misbruik toen hij aartsbisschop van Krakau was’ deed de media op 6 maart opschrikken, toen de reportage Franciszkanska 3 van Marcin Gutowski in première ging op TVN24, een particulier commercieel TV-netwerk in Polen. Op 8 maart verscheen het boek Maxima Culpa van de Nederlandse journalist Ekke Overbeek, waarin dezelfde gevallen worden getoond als in de documentaire. Deze auteurs beweren dat de door hen onderzochte gevallen “bewijzen” dat kardinaal Wojtyła als aartsbisschop van Krakau, misbruik in de doofpot had gestopt. Maar voor historici en deskundigen in Polen is de situatie veel ingewikkelder.
Poolse journalist: ‘Wojtyła stuurde pedopriester naar Oostenrijk’ (6 maart 2023)
De belangrijkste zaak die zowel in de reportage als in Overbeeks boek wordt beschreven, draait om Bolesław Sadus, een inmiddels overleden priester van het aartsbisdom Krakau. Gutowski interviewt in zijn reportage een voormalig medewerker van de aartsdiocesane curie in Krakau - een priester - die zegt dat de curie “wist” dat Sadus een “seksuele afwijking” had, waarvan destijds werd aangenomen dat het om een aantrekking tot hetzelfde geslacht ging. De reportage stelt dat kardinaal Wojtyła de misbruikende priester overplaatste naar Wenen, en Gutowski onthult een brief van kardinaal Wojtyła aan kardinaal Franz König, de toenmalige aartsbisschop van Wenen. De brief, waarnaar in de reportage wordt verwezen, laat alle informatie over misbruik weg en beveelt Sadus aan als kandidaat voor universitair onderzoek in Oostenrijk.
“De zaak heeft verder onderzoek nodig”, zegt Rafal Latka, hoogleraar geschiedenis aan de kardinaal Stefan Wyszynski Universiteit in Warschau, tegenover OSV News. De historicus benadrukt dat het niet bekend is wie kardinaal Wojtyła vertelde over de acties van de priester en wat die acties precies waren. Het feit dat de journalisten Gutowski en Overbeek voornamelijk archieven van de communistische veiligheidsdienst hebben gebruikt, geeft geen volledig beeld van de zaak, aldus de historicus “Het antwoord op die vragen ligt misschien in de kerkelijke archieven. Het soort klachten over de priester zou in zijn persoonlijk dossier in de curie moeten staan. Als de curie in Krakau zou besluiten de archieven open te stellen voor historici, zouden we de redenen voor het besluit van de kardinaal kunnen onderzoeken. Bovendien zouden we kunnen nagaan of er nog meer mededelingen waren over die zaak”, zegt Latka, eraan toevoegend dat het onwaarschijnlijk is dat in de tijd van het communisme kardinaal Wojtyła in de brief aan kardinaal König er specifiek op zou wijzen dat een priester die hij naar hem stuurde in feite een misbruiker is.
“Het regime controleerde de brieven die via de nationale post werden verstuurd”, zegt Latka. De historicus wijst er vervolgens op dat de kerk zou moeten beslissen over een onafhankelijke commissie om het verleden te onderzoeken, één die “onafhankelijk is en verricht door leken”. Het idee van een dergelijke commissie werd drie jaar geleden voor het eerst besproken op sommige niveaus van de Poolse hiërarchie, maar het heeft nooit de bisschoppenconferentie gehaald.
“De verantwoordelijkheid van wat we vandaag zien ligt ook bij de Poolse bisschoppen. Als de commissie jaren geleden was geopend, zouden we nu het volledige beeld hebben en zouden we deze zaken volledig kunnen verklaren op basis van de confrontatie van kerkelijke bronnen en documenten van de veiligheidsdienst”, aldus Latka.
In Gutowski's reportage wordt de Amerikaanse priester Thomas Doyle geïnterviewd. Deze voormalige dominicaan en voorvechter van van gerechtigheid voor misbruikslachtoffers zegt tegen Gutowski: “Ik denk dat wat je ontdekt hebt heel belangrijk is, omdat het bewijst dat hij (Johannes Paulus) wist dat dit probleem bestond voordat hij paus was. Maar er was geen bewijs.”
De zaak van pastor Sadus is echter niet nieuw voor priester Tadeusz Isakowicz-Zaleski, kerkhistoricus en helper van vele slachtoffers die ernaar streven dat hun stem wordt gehoord door de Poolse kerkelijke hiërarchie. In 2007 publiceerde hij een boek over priesters die samenwerkten met de communistische veiligheidsdienst. Sadus was een van hen. “De SB chanteerde misbruikende priesters en rekruteerde hen om informanten van het regime te zijn”, vertelt Isakowicz-Zaleski aan OSV News. Sadus werkte, samen met bijna alle gevallen van misbruikers waarmee kardinaal Wojtyła te maken kreeg, samen met het communistische regime.
“Ik denk dat de reden waarom kardinaal Wojtyła reageerde zoals hij deed in het geval van Sadus, was dat hij gemakkelijk mensen geloofde, wat geen beschuldiging is; dit was gewoon zijn karakter”, zegt Isakowicz-Zaleski, eraan toevoegend dat “hij ook handelde als een barmhartige vader. Het enige wat ik niet kan begrijpen is waarom hij zich niet om de slachtoffers zou bekommeren, om degenen die gewond raakten.”
En dat komt weer terug op de vraag wat de bron was van Wojtyła’ kennis. Waren het de ouders van de slachtoffers? Of waren het roddels? Daarover zijn historici het eens dat de kerk ten tijde van het communisme voorzichtig en terughoudend was om die te geloven, omdat roddels werden gebruikt als een van de operationele instrumenten van het regime. De tijden waren ook totaal anders, niet alleen wat betreft het kerkelijk recht, maar ook wat betreft de omgangsvormen.
Danuta Rybicka, lid van de oorspronkelijke en belangrijkste groep van ‘Srodowisko’, een groep jonge mensen die kardinaal Wojtyła zijn ‘familie’ zou noemen, vertelt OSV News een verhaal over een andere kant van kardinaal Wojtyła, een die misbruikende priesters bestrafte.
“We hadden ooit een priester in onze parochie. Zijn naam was Eugeniusz Surgent. We prezen pastor Surgent vaak bij Wujek, hoe goed hij was in de jeugdzorg”, herinnert Rybicka, nu 92, zich, verwijzend naar kardinaal Wojtyła met zijn bijnaam Wujek (‘Oom’). “Op een gegeven moment, het moet het begin van de jaren zeventig zijn geweest, kwam Wujek bij ons thuis, en zei tot onze grote verbazing tegen ons: ‘De priester waarover jullie me zoveel goede dingen hebben verteld, heb ik moeten schorsen.’”
Rybicka benadrukt tegenover OSV News dat “we nu zo openlijk over dergelijke kwesties debatteren en dat destijds niemand erover sprak. Persoonlijk leerde ik pas jaren later wat pedofilie is.”
Pastor Surgent is een van de misbruikers die in de documentaire van Gutowski voorkomt. De journalist beweert dat kardinaal Wojtyła afstand deed van zijn verantwoordelijkheid en hem terugstuurde naar bisschop van Lubaczowska, Surgents oorspronkelijke bisdom.
Tomasz Krzyżak van het Poolse dagblad Rzeczpospolita onderzocht de zaak-Surgent al in december 2022, met behulp van dezelfde archieven als Gutowski. Krzyżak meldde toen dat kardinaal Wojtyła Surgent uit het aartsbisdom Krakau verwijderde en de uiteindelijke beslissing over hem overliet aan diens eigen bisschop. “Wat Wojtyła deed in het geval van pastor Surgent was niet genoeg als we het bekijken vanuit het perspectief van vandaag. Maar deze zaak lag begin jaren ‘70 op zijn bureau, en hij handelde toen in overeenstemming met het kerkelijk recht”, vertelt Krzyżak aan OSV News.
De derde zaak die in de reportage van TVN24 wordt getoond, is die van pastor Józef Loranc. Ook die was al eerder door Krzyżak onderzocht. “Hoe hard de nieuwe documentaire ook is voor kardinaal Wojtyła in dit geval, het is voor mij vrij duidelijk. Op het moment dat Karol Wojtyła hoorde over misbruik van kleine meisjes door pastor Loranc, verwijderde hij hem onmiddellijk uit de parochie, schorste (hem) en verplaatste hem, totdat de zaak was opgelost, naar het klooster”, zegt Krzyżak. Daar, in het klooster, werd pastor Loranc gearresteerd door de politie. Hij werd vrijgelaten in 1971. Na zijn vrijlating werd zijn zaak doorverwezen naar het kerkelijk tribunaal.
“Het kerkelijk tribunaal besloot dat ze de priester niet verder zouden straffen omdat de staat dat al had gedaan, wat toen normaal was en in overeenstemming met het kerkelijk recht”, zegt Krzyżak. “Maar Wojtyła liet hem nooit terugkeren naar de parochie of de school. Bovendien schreef kardinaal Wojtyła in september 1971 aan pastor Loranc over de beslissing van het kerkelijk tribunaal het volgende: ‘Het afzien van de straf door het kerkelijk tribunaal heft de misdaad niet op en doet de schuld niet teniet. Elke misdaad moet bestraft worden.’ Met alle respect voor degenen die zo tragisch zijn gekwetst door seksueel misbruik, van wie ik velen heb gehoord en van wie velen mijn vrienden zijn, we kunnen deze gevallen niet beoordelen volledig ontdaan van de historische context”, zegt Krzyżak. “We zijn tegenwoordig gewapend met kennis, niveaus van empathie; we weten wat voor littekens seksueel misbruik bij het slachtoffer levenslang achterlaat. In de tijd dat Wojtyła aartsbisschop was, was die kennis veel, veel lager, en toch zien we dat Wojtyła handelde.”
“De aanpak van Karol Wojtyła in die gevallen was eerder analoog aan de aanpak van de meerderheid van de bisschoppen en priesters in die tijd”, schrijft Tomasz Terlikowski, een Poolse journalist die ooit een onderzoekscommissie in de dominicaner orde leidde, in een redactioneel stuk voor de nieuwssite Deon. “Heiligen zijn mensen van hun tijd. Ze zijn niet uitgesloten van de fouten en ze zijn niet vrij van nalatigheid van hun eigen tijd.”
"Kardinaal Wojtyła en later paus Johannes Paulus leerde gedurende zijn leven over die gevallen, en dit leerproces is duidelijk zichtbaar, niet alleen door de gevallen die we in de media zagen, maar ook door zijn pausdom”, zegt priester Piotr Studnicki, die aan het hoofd staat van het Bureau voor Kinderbescherming van de Poolse Bisschoppelijke Conferentie, tegen OSV News. “Een heilige zijn betekent niet dat je geen fouten maakt. Een heilige leert van fouten. En Wojtyła deed dat duidelijk.”