Cancel culture: wat is dat precies?

Vorige maand ondertekenden 150 kunstenaars en intellectuelen, waaronder Salman Rushdie, een open brief om het op te nemen voor de vrijheid van meningsuiting en zich uit te spreken tegen de cancel culture. Wat die cancel culture precies is, dat vertelt de brief niet. Dagblad Trouw omschrijft het als "de moralistische gewoonte om personen sociaal uit te sluiten of te boycotten als ze een afwijkende mening hebben over (politiek) gevoelige onderwerpen." Soms wordt zelfs openlijk opgeroepen om iemand te ontslaan, iemand als het ware te 'cancelen'. 

Ricky Gervais trekt een grens

Dat laatste is waar komiek Ricky Gervais de grens trekt. Gervais is een uitgesproken tegenstander van cancel culture. Dat deed hij eerder al in zijn laatste Netflix-special, en afgelopen week sprak hij zich opnieuw uit: "Iedereen heeft het recht om niet naar een comedian te kijken als je hem niet leuk vindt. Maar wanneer mensen ervoor proberen te zorgen dat iemand wordt ontslagen, noem ik dat cancel culture. En dat is niet cool."

(G)een nieuw fenomeen? 

Waar cancel culture precies vandaan komt is niet helemaal duidelijk, maar dankzij de invloed van sociale media is het fenomeen in de laatste jaren steeds zichtbaarder. Iedereen kan online oproepen om een persoon te boycotten. Een van de katalysators van de 'afrekencultuur' is de #MeToo-beweging, waardoor mannen als Harvey Weinstein en Bill Cosby van hun voetstuk vielen.

Maar er zit een groot verschil tussen iemand verkrachten en een grap maken, hoe misplaatst je die grap ook vindt. De gevolgen van het culture cancelen kunnen groot zijn: sommigen kunnen hun carrière wel vergeten, en anderen voelen zich beperkt in het uitoefenen van hun vak.

En dat is precies hoe singer songwriter Nick Cave het ervaart. Ook hij sprak zich in The independent uit over cancel culture. Hij is van mening dat politieke correctheid als een poging tot een rechtvaardigere samenleving begon, maar het inmiddels de slechtste dingen van religie belichaamd: zoals morele zekerheid en eigengerechtigheid. En dat werkt verstikkend, zegt hij: "De cancel culture, die weigert om met ongemakkelijke ideeën om te gaan heeft een verstikkend effect op de creatieve ziel van de samenleving. Compassie is de belangrijkste ervaring, daaruit ontstaat de genialiteit en de vrijgevigheid van de verbeelding."

Hoe zit het in Nederland? 

Hier is het debat over wat je wel en niet kan zeggen ook opgelaaid. Zo wordt  Akwasi door de mangel gehaald omdat hij zich tijdens de #BLM demonstratie emotioneel en heftig uitlaat tegen Zwarte Piet. Sindsdien wordt de rapper bedreigt en is tevens aangeklaagd.

Ook onstond er heftige discussie rond de opmerking van Johan Derksen over  Akwasi. Voor presentator Arie Boomsma was de opmerking reden een oproep te doen aan adverteerders om de talkshow Veronica Inside te boycotten.

Dit bericht bekijken op Instagram

Als redactie vraag je jezelf af hoe je een eigen draai kunt geven aan urgente thema’s. Ben je goed, dan kom je met verrassende invalshoeken. Je houdt de kijker wakker. Ben je over de jaren afgegleden van sportprogramma naar matige talkshow over de actualiteit dan praat je de alsmaar kleiner geworden doelgroep naar de mond. Voorspelbaar, als onderbuikspreekpoppen op repeat. Drie presentatoren die toen ze jong waren een bovengemiddeld talent hadden, en nu krampachtig vasthouden aan een tanend podium in de hoop dat hun rol als pestkop op het nationale mediaplein nog een paar jaar langer verward zal blijven worden met die van strijder voor het vrije woord. Tóch vind ik dat zo’n programma in een democratie een plaats verdient op televisie. Of op internet, waar de doelgroep van tegen vluchtelingen, gekleurde Nederlanders, vrouwen, homo’s en transgenders agerende toetsenbordtijgers nog net wat groter is. Dus nee, zo’n programma hoeft van mij niet uit de lucht. Wel vraag ik me af hoe lang je als zender, als kijker en vooral als adverteerder nog de andere kant op kan blijven kijken. Steeds maar weer roepend dat het racisme en de homohaat die als diarree uit de monden van deze presentatoren sproeit, slechts de mening van die mannen zelf is, en niet de jouwe. Je steunt die mening. Je maakt hem mogelijk. Dat is al jaren een dubieus statement, maar deze maand mag je het onomwonden solidair noemen met waarden en woorden die loodrecht staan tegenover de positieve verandering die op dit moment de wereld in haar greep heeft. Nu er eindelijk echte verandering op gang begint te komen op zo’n groot thema, moet je jezelf toch afvragen of dit nu de groep is waar je bij wil horen.

Een bericht gedeeld door Arie Boomsma (@arieboomsmainstagram) op 17 Jun 2020 om 11:56 (PDT)

In navolging van de brief die verscheen in Harper’s Magazine, is in Nederland een soortgelijke brief opgesteld. De brief in inmiddels ondertekend door zo’n negentig opiniemakers, politici en academici. De ‘Open brief ter verdediging van het vrije debat’ neemt het net als zijn Engelse tegenhanger op voor de vrijheid van meningsuiting.

Komt de vrijheid van meningsuiting in het geding?

Vrijheid van meningsuiting beschermt het uiten van meningen waar de overheid - of een groot deel van de bevolking - het niet mee eens is. Zelfs wanneer uitingen als kwetsend, schokkend of verontrustend worden ervaren, mogen ze ‘geuit’ worden, met uitzonderingen voor ‘belediging op basis van ras en geloof’ na. Je een grap mag maken, maar dat betekent andersom ook dat je daarop mag worden afgerekend. 

Een oproep tot het boycotten van een programma is geen censuur. Pas als dat de staat de vrije meningsuiting beperkt, is er een probleem. De discussie over de afrekencultuur is volgens NRC dan ook vooral een discussie over "de kantelende machtsverhoudingen en mores in het publieke debat. Voor de gevestigde orde is dat schrikken; de teloorgang van de vanzelfsprekendheid geen fundamentele kritiek om de oren te krijgen." Het draait om de vraag wie macht en invloed heeft en krijgt.

Je doet er niks tegen

Echt op het spel staat de vrijheid van meningsuiting dus niet. Juridisch gaat de cancel culture niet te ver. Of het moreel verwerpelijk is om iemand publiekelijk door het slijk halen en om zijn ontslag te vragen vanwege een uitspraak of een grap, daar valt absoluut wat voor te zeggen. Maar uiteindelijk kun je er als artiest, schrijver of kunstenaar weinig tegen doen. En hoe beklemmend het ook is, iedereen blijft vrij om te zeggen wat hij of zij wil, mits je bereid bent om de eventuele consequenties te dragen.