Wat verstaan we onder een complottheorie? 

Dr. Jovan Byford, hoofddocent psychologie aan The Open University legt het als volgt uit: "De term complottheorie verwijst naar theorieën, waarbij de oorzaak van wereldwijde gebeurtenissen wordt toegewezen aan een groot 'duivels' plan, dat in het geheim is opgezet door een kleine groep invloedrijke individuen." Een hele mond vol. Maar volgens Byford bevat (bijna) iedere complottheorie de volgende drie onderdelen: de conspirator, het achterliggende plan en een theorie die gaat over 'massamanipulatie'. 

#1. De conspirator

Een definitie van de conspirator is niet eenduidig: het kan bijvoorbeeld een (geheim) genootschap zijn of een organisatie. Dit kunnen groepen zijn die inmiddels bekend zijn als de Vrijmetselaars, de Illuminaten of de Bilderberggroep. Niet onomstreden groeperingen die voor de buitenwereld vaak een mysterieus randje hebben. Maar in veel gevallen wordt de conspirator minder concreet gepresenteerd: bijvoorbeeld als de 'mondiale elite', of Big Pharma (een verwijzing naar de farmaceutische industrie). Enerzijds wordt door complotdenkers de 'vijand' helder geportretteerd, anderzijds blijft het tasten in het duister wie de precieze vijand is. Om het ietsje duidelijker te maken: volgens Nederlands complotdenker Janet Ossebaard zou Big Pharma samen met Bill Gates achter de huidige coronacrisis zitten, voornamelijk wegens financiele belangen, schrijft Pointer. 

Gedragswetenschapper Jan-Willem van Prooijen van de Vrije Universiteit in Amsterdam vertelt in het AD uit dat complottheorieën ook een evolutionair nut hebben. "Als er iets angstigs gebeurt, is je natuurlijke reactie om jezelf te beschermen door op je hoede te zijn en van het slechte uit te gaan. Mensen hebben daarom de neiging andere groepen te wantrouwen en hen de schuld te geven", schrijft de krant. 

#2. Achterliggende plannen 

Aanhangers van complottheorieën en zullen vaak zeggen dat de ondergang van invloedrijke personen op het wereldtoneel niet genoeg is om het grotere plan te doen stoppen. Volgens complotdenkers overstijgt het plan namelijk de mens, zegt Dr. Byford. 'Het plan' draait vaak om het beïnvloeden of veranderen van de wereldorde. Wie heeft de macht en wie heerst over wie? 

Het is voor het menselijk brein lastig te bevatten dat allerlei ingewikkelde processen een ramp of bijvoorbeeld een virusuitbraak veroorzaken. "De overtuiging dat de wereld controleerbaar is, maakt dat mensen zoeken naar een verklaring die ten grondslag aan een crises", legt the Open University uit. Zo gaan er theorieën rond over verbanden tussen de aanleg van 5G netwerken en de uitbraak van het coronavirus. "Voor een schokkende gebeurtenis moet een duidelijke schuldige worden gevonden", zegt universitair docent aan de Universiteit Leiden Jelle van Buuren in NRC. De politiek die de aanleg van een 5G netwerk toestaat, is een duidelijkere vijand dan een onzichtbaar virus, legt Van Prooijen in het AD uit.

#3. Massamanipulatie 

Een deel van de complottheorie, of de uitleg van mensen die geloven in complottheorieën bestaat uit de overtuiging dat het gewone volk door grotere machten wordt gemanipuleerd. Die manipulatie komt volgens de complotdenkers in allerlei vormen voor: manipulatie vanuit de overheid, wetenschap en media, tot paranormale manipulatie en het beïnvloeden van de hersengolven van het volk, legt Byford uit. Om bij virus te blijven: Janet Ossebaard vertelt in haar documentairereeks uit dat Bill Gates en Big Pharma belangen hebben bij de komst van een vaccin, schrijft Pointer. "Via een wereldwijd vaccinatieprogramma krijgt iedereen minuscule technologie ingespoten waarmee een kleine en machtige 'elite' totale controle krijgt over de burgers", schrijven de onderzoeksjournalisten. 

Iedere complottheorie is gebaseerd op andere ideeën en argumenten, maar bovenstaande ingrediënten komen (bijna) altijd terug, legt BBC in samenwerking met de Open University uit. "Door de overeenkomsten te begrijpen, wordt het makkelijker om de theorieën te herkennen", aldus dr. Byford. 

Benieuwd naar de video waarin de ingrediënten van complottheorieën aan het licht worden gebracht? Bekijk de video hieronder.