12-02-2020

Een van de doelen van de Romeinse barok is om door het tonen van wrede taferelen bepaalde affetti op te roepen. Deze affecten of emoties helpen de schouwer om bijvoorbeeld tot compassie te komen. De tentoonstelling Caravaggio-Bernini, die op 14 februari opent in de Philipsvleugel van het Rijksmuseum van Amsterdam, laat beroemde en minder beroemde werken zien waaruit dat blijkt. 

“Deze nieuwe kunstrichting in het Rome van de zeventiende eeuw kun je beschouwen als een strategie van de Katholieke Kerk als reactie op de reformatie”, zegt Rijksmuseum-hoofddirecteur Taco Dibbits bij de persvoorbezichtiging tegen KRO-NCRV. Naast emoties als verwondering, verbazing en blijdschap probeerden de barokkunstenaars ook afschuw en ontzetting op te wekken. “Daarom zou je kunnen zeggen dat Quentin Tarantino een erfgenaam van de barok is. Ook in zijn film wordt het wrede tot iets moois. Trouwens, thrillers en horrorfilms zijn niet denkbaar zonder de barok.”

LEES: Rijks toont 'barok in Rome' >>

Een ander doel van de barok is om de schouwers van het kunstwerk tot reflectie te bewegen. Dat blijkt heel duidelijk uit een niet zo beroemd schilder, dat wordt toegeschreven aan Giovanni Antonio Galli, beter bekend als Spadarino. Deze Romeinse kunstenaar uit de school van Caravaggio laat de verrezen Jezus ons schouwers recht in de ogen kijken.

“Christus kijkt ons heel indringend aan. Hij toont de wond in zijn zijde, die hem aan het kruis was toegebracht. Hier is iets bijzonders aan de hand. Niet de ongelovige Thomas wordt aangesproken, maar wij”, zegt Frits Scholten, senior conservator beeldhouwkunst van het Rijks. “Dit is typisch voor de barok van Rome. Zo probeerden ze mensen aan zich te binden door het mysterie van het geloof voelbaar te maken. De boodschap van dit schilderij is dat we worden uitgenodigd om tot een hogere vorm van schouwen te komen, zodat we geloven zonder te zien. Want Jezus zegt in het Johannes-evangelie tegen de apostel Thomas: ‘Zalig zij die niet zien en toch geloven.’”

Scholten vindt dit schilderij, uitgeleend door een heel klein museum in het Schotse Perth, “eigenlijk” indrukwekkender dan het wereldberoemde ‘De ongelovige Thomas’ van Caravaggio. “Juist omdat deze schilder – misschien Spadarino – een stap verder gaat. Hier wordt het publiek naar binnengezogen; het is verleidingskunst.”

Een van de mensen die mee heeft geholpen aan deze tentoonstelling zei dat de blik van deze Jezus hem deed denken aan Al Pacino. “Hij had het over een scene uit een film van Martin Scorsese. Scorsese is trouwens een groot Caravaggio-liefhebber. Veel filmmakers van nu kijken naar de barok. Zij leren van de zestiende-eeuwse kunstenaars hoe ze met beelden de mensen kunnen verleiden”, aldus Scholten, die de tentoonstelling samenstelde.

Volgens Taco Dibbits is het uniek dat werken van zowel Caravaggio en de Caravaggisten als Bernini en zijn leerlingen in één tentoonstelling zijn samengebracht. De hoofddirecteur benadrukt nog eens hoe belangrijk de kunststroming van de contrareformatie is geweest. “Je kunt gerust zeggen: zonder de barok van Rome, geen Rembrandt dus ook geen Rijksmuseum. Het gekke is dat Rembrandt nooit in Rome is geweest. Hij zei dat er in eigen land al zoveel Romeinse kunst te zien was, dat hij niet naar Rome hoefde.” 

Het Rijksmuseum van Amsterdam heeft als voornaamste taak de Nederlandse kunst te tonen. “Maar door deze werken van de Italiaanse meesters naar Amsterdam te halen, willen we zeggen dat Rome toch wel de moeder is”, aldus Dibbits.



Christian van der Heijden