Al omvat het probleem veel meer dan elkaar tijdelijk niet kunnen knuffelen en aanraken. Wat is eenzaam zijn eigenlijk en wat kan iemand zelf doen?

Eenzaamheid heeft vele gezichten. Het is het gevoel dat de relaties die je hebt eenrichtingsverkeer zijn; dat niemand interesse heeft in jou of weet wie je werkelijk bent.
Het is de pijn die je voelt als iedereen naar een feestje gaat en jij thuis in bed televisie ligt te kijken, omdat je niet bent uitgenodigd. Het is de overtuiging dat je anders bent dan anderen, een puzzelstukje dat nergens tussen past. Het is de hunkering naar gemeenschapsgevoel, naar intiemer contact met je geliefde of diepgaandere gesprekken met vrienden. Dertig procent van de Nederlanders heeft ermee te maken; zij voelen zich regelmatig eenzaam tot zeer eenzaam. Hoe kan dat? En wat kunnen we ertegen doen?

Volgens filosoof Anja Machielse is eenzaamheid iets subjectiefs. ‘Eenzame mensen voelen een leegte om zich heen. Ze missen intimiteit of voelen zich niet gezien of gehoord, zelfs als ze omringd zijn door andere mensen. Waar het om draait is dat de contacten die je hebt niet de diepgang of frequentie bieden waar jij persoonlijk behoefte aan hebt.’ Eenzaamheid wordt weleens verward met alleen zijn, maar het is echt iets anders. Alleen zijn kan prettig en rustgevend zijn, maar als je eenzaam bent hunker je naar verbondenheid. Net als honger en dorst je vertellen dat je moet eten en drinken, vertelt eenzaamheid je dat je je met andere mensen moet verbinden.

Bij eenzame mensen denken we al gauw aan mensen in een verzorgingstehuis die nooit bezoek krijgen. Maar eenzaamheid treft mensen van alle leeftijden. Machielse: ‘Een verhuizing, een nieuwe baan, een scheiding: het kan er allemaal voor zorgen dat je in een sociaal gat terecht komt. Wel zijn er twee leeftijdsgroepen waarin eenzaamheid vaker voorkomt. Bij ouderen, door het wegvallen van familieleden en vrienden; en bij jongeren, door weinig of oppervlakkige contacten of een negatief zelfbeeld.’ Ook onder mensen met een handicap, en dan met name onder mensen met een verstandelijke beperking, is eenzaamheid een groot probleem, vertelt Rick Brink, minister van Gehandicaptenzaken. ‘Mensen met een verstandelijke beperking hebben vaak geen werk en worden niet begrepen door hun omgeving. Ze hebben het gevoel dat ze niet meetellen. Dat werkt eenzaamheid in de hand. Deze mensen zouden veel meer kansen moeten krijgen op de arbeidsmarkt.’

Vicieuze cirkel

Eenzaamheid gaat vaak samen met zelfverwijten en zelfkritiek, beweert Vivek Murthy, arts en auteur van De kracht van Verbinding. ‘Het kleurt je gedachten over bijna alles, en vooral over je eigen karakter. Je beeldt je in dat je nergens bij past en dat niemand je leuk vindt. Je maakt je zorgen dat je zelfs wanneer je onder de mensen bent eenzaam zult zijn. En het meest vernietigende van alles is dat je je eigenwaarde in twijfel trekt en denkt dat er misschien iets mis met je is waardoor je geen verbinding krijgt met anderen.’ In plaats van erop uit te gaan, lid te worden van een club en nieuwe vrienden te maken, houdt de eenzaamheid je juist gevangen. Uit angst om negatief beoordeeld te worden en als sociaal buitenbeentje bestempeld te worden, hebben eenzame mensen de neiging om zich terug te trekken, waardoor ze in vicieuze cirkel terechtkomen. ‘Eenzaamheid leidt dus tot meer eenzaamheid.’

De stekende pijn proberen chronisch eenzame mensen vaak te dempen met alcohol, eten of door heel hard te werken. Ook zou eenzaamheid tot depressie en studie-uitval kunnen leiden, en is het erg ongezond. Uit onderzoek van de Brigham Young-universiteit blijkt dat de impact van een gebrek aan sociale verbinding op de levensduur gelijkstaat aan die van het roken van vijftien sigaretten per dag, en dat die impact groter is dan die van obesitas, bovenmatige alcoholconsumptie en gebrek aan lichaamsbeweging. Anders gezegd: zwakke sociale verbindingen vormen een gevaar voor onze gezondheid.

Goed doen

Hoe hardnekkig de cyclus van eenzaamheid ook is, hij kan worden doorbroken. Al is de oplossing niet eenduidig, stelt Murthy. ‘Het kan helpen om iets goeds te doen voor anderen. We zijn sociale wezens, en ons lichaam weet dat het niet normaal is om alleen met onszelf bezig te zijn. Dus belonen onze hersenen ons als we iets goeds doen voor de wereld en de mensen om ons heen.’ Oftewel: goed doen voelt goed. Het kan zelfs de eenzaamheid als gevolg van het verlies van een dierbare opvangen. Weduwen die minimaal twee uur per week vrijwilligerswerk gingen doen, waren niet eenzamer dan vrouwen van wie de echtgenoten nog in leven zijn, zo blijkt uit onderzoek. Ook kleine uitingen van vriendelijkheid kunnen eenzame gevoelens verdrijven. ‘Een glimlach voor de barista in het café om de hoek, de lift tegenhouden voor de buurman.

Deze ontmoetingen duren maar een paar seconden, maar ze kunnen een betekenisvol gevoel van verbinding scheppen, en ons eraan herinneren dat we wel degelijk van waarde zijn voor de mensen om ons heen.’ Wat ook helpt is om anderen te behandelen zoals je zelf behandeld wilt worden: luister, vraag door en geef de ander het gevoel dat hij ertoe doet. Deel ook iets persoonlijks van jezelf, zodat er wederkerigheid ontstaat – een belangrijke bouwsteen van vriendschap. Machielse voegt hier nog aan toe dat het verstandig is om je niet uitsluitend op één persoon te richten. ‘Zo maak je je situatie heel kwetsbaar, want als deze persoon wegvalt heb je niemand meer. Investeer dus in een brede vrienden- en kennissenkring.’

Door de coronacrisis zijn veel mensen in een isolement geraakt. Toch is Murthy ook optimistisch. De crisis heeft ons eraan herinnerd hoe kwetsbaar we zijn en hoe belangrijk het is om elkaar te steunen. ‘Als we van dit moment leren om beter samen te zijn, zullen we niet alleen deze crisis doorstaan, maar ook sociaal opbloeien.’

Een tegen eenzaamheid

Corona heeft de wereld op z’n kop gezet. Daarom is het nu meer dan ooit belangrijk om naar elkaar om te kijken. Laten we elkaar troosten, helpen of gewoon even een steuntje in de rug geven. Met programma’s als Voor wie steek jij een kaarsje op? en Joris’ Kerstboom, deelt KRO-NCRV verhalen en laten we zien hoe we met elkaar verbonden zijn.

Zien? Voor wie steek jij een kaarsje op?, maandag 2 november bij KRO-NCRV op NPO 2