Jorge Bergoglio was de allereerste jezuïet die tot bisschop van Rome werd gekozen. Kan zijn pontificaat ook aangemerkt worden als jezuïtisch? Nu Franciscus is overleden, wordt er druk gespeculeerd over zijn opvolger. Is het mogelijk dat er opnieuw een lid van de Sociëteit van Jezus als paus aantreedt?
door Christian van der Heijden
Toen in de avond van 13 maart 2013 bij het Habemus Papam de naam Bergoglio klonk, zouden sommigen in de generale curie van de Compagnie van Jezus in Rome zich een hoedje zijn geschrokken. Binnen de jezuïetenorde had de Argentijnse kardinaal namelijk nog steeds de reputatie van een autoritaire man. Dat dateerde van de jaren zeventig toen pater Bergoglio overste van de Argentijnse jezuïetenprovincie was. Het is bekend dat paus Franciscus zelf achteraf zijn manier van leidinggeven in die tijd te rigide vond, zelfs zondig.
De weerstand van sommige jezuïeten tegen het aantreden van hun medebroeder als opvolger van Sint-Petrus verdween echter al snel en maakte plaats voor fierheid. Die bleef groeien naarmate Franciscus’ pontificaat meer ignatiaanse trekken begon te vertonen, dat wil zeggen sterker werd bepaald door de spiritualiteit van Sint-Ignatius van Loyola, de stichter van de jezuïetenorde.
De belangrijkste elementen van de ignatiaanse spiritualiteit zijn: ‘God zoeken in alle dingen’; onderscheiding; contemplatie in de actie; voorkeur voor de armen; niet gehecht zijn aan niet-wezenlijke aangelegenheden; en een missionaire gedrevenheid.
‘God zoeken in alle dingen’
Franciscus’ encyclieken Laudato si’ en Fratelli tutti weerspiegelen de visie van Sint-Ignatius, die in de hele schepping Gods werking zag. Het ging hem om de persoonlijke ervaring van de liefdevolle God om vandaar uit te streven naar heelheid en universele broederschap. Maar om God in alle dingen te vinden, leerde Ignatius, moet men eerst onderscheid leren maken tussen de goede geest en de kwade influisteringen.
Onderscheiding
Paus Franciscus benadrukte de ignatiaanse praktijk van onderscheidingsvermogen in zowel persoonlijke als institutionele besluitvorming, waarbij hij Gods wil probeerde te achterhalen door zorgvuldige spirituele reflectie in plaats van het rigide toepassen van regels. Onder de toepassing van dit principe valt ook Franciscus’ instelling van representatieve consultorencolleges, zoals de Kardinalenraad. Hij wilde zich in zijn beleid goed laten adviseren door mensen uit diverse windrichtingen van wie hij verwachtte dat ze hem niet naar de mond zouden praten maar vrijmoedig hun menig gaven. En verder kan zijn bevordering van synodaliteit hieronder geschaard worden. Van een synodale kerk is volgens de Argentijnse paus sprake als alle gelovigen samen op weg gaan in een proces van onderscheiding om te ontdekken waarheen de Heilige Geest in deze tijd verlangt te waaien.
Contemplatie in actie
De Sociëteit van Jezus is geen kloosterorde, maar een apostolische gemeenschap die niet gebonden wil zijn aan één plek of aan vaste bidstonden. Ignatius en zijn gezellen probeerden een religieus leven te leiden door een diep gebedsleven te integreren in een actief engagement met de wereld. Vanuit dit ignatiaans principe riep paus Franciscus de gelovigen geregeld op om vanuit een persoonlijke band met Jezus zich volop in te zetten voor de samenleving. De kerk zag hij daarom als een ‘veldhospitaal tijdens een veldslag’.
Voorkeur voor de armen
Toen Bergoglio tot paus was gekozen, nam hij de naam aan die verwijst naar de grote heilige van de middeleeuwse armoedebeweging, Franciscus van Assisi. Ook Ignatius had een grote verering voor die eerste minderbroeder. Il Poverello verlangde naar een ‘arme kerk voor de armen’. In het afgelopen pontificaat was er daarom grote aandacht voor de gemarginaliseerden en felle kritiek op economische systemen die winstmaximalisatie als hoogste doel hebben. Ook paus Bergoglio’s rehabilitatie van de bevrijdingstheologie ligt in die lijn.
Niet gehecht aan onbelangrijke zaken
Vrij zijn van ‘ongeordende gehechtheden’, zoals Ignatius het noemde, was nogal manifest in het leven van Bergoglio. Wereldse status zag hij als een groot gevaar voor de ziel. Daarom weigerde hij te wonen in een paleis en zich te laten rijden in limousines. Ook zijn bestrijding van clericalisme en pronkzucht waren daar een uiting van. Zo werd het gebruik van dure gewaden tijdens pauselijke vieringen aan banden gelegd. Ook liet hij vastleggen dat hij en zijn opvolgers na de dood niet meer in staatsie zouden worden opgebaard. Bovendien koos hij in zijn testament voor een eenvoudig graf onder de grond. De ironie hiervan is dat het stoffelijk overschot van Sint-Ignatius in een barok praalgraf ligt, namelijk in Il Gesù in Rome, de moederkerk van de jezuïetenorde.
Missie
Toen kardinaal Bergoglio in het preconclaaf van 2013 als een moderne profeet tekeerging tegen de ergerlijke autoreferentialiteit (steeds naar zichzelf verwijzen) in de kerk, moet zijn kandidatuur met die interventie behoorlijk zijn versterkt. Toen hij eenmaal paus was, predikte hij het ethos van het ‘erop uit gaan’. Hij spoorde parochiepriesters aan hun pastorieën en sacristieën te verlaten en de mensen op te zoeken in hun eigen omgeving. Dat sluit aan bij de jezuïtische toewijding tot middelpuntvliedende evangelisatie: op zoek naar de zielen aan de randen van de wereld. Als voorbeeld daarbij had paus Franciscus een van de eerste jezuïeten en wellicht een van de grootste missionarissen die de kerk ooit heeft gekend: Sint-Franciscus Xaverius, die Ignatius in Parijs had leren kennen. Wat was de jonge jezuïet Bergoglio graag in zijn voetsporen getreden: op missie te worden uitgezonden naar het Verre Oosten. Maar vanwege zijn fysieke gesteldheid werd hij daarvoor niet geschikt geacht. O ironie! Op 87-jarige leeftijd maakte de aan een rolstoel gekluisterde paus nog een apostolische reis naar Indonesië, Papoea-Nieuw-Guinea, Oost-Timor en Singapore.
Kortom, het pontificaat van Franciscus kan als jezuïtisch worden gekwalificeerd. Het heeft de Katholieke Kerk veel goeds opgeleverd.
Vier kardinalen
Kan de volgende paus opnieuw een jezuïet zijn? Dat zou zomaar kunnen, want er zijn momenteel maar liefst vier jezuïeten die binnenkort zullen deelnemen aan het conclaaf: de Hongkongse kardinaal Stephen Chow Sau-yan; de Canadese kardinaal Michael Czerny; de Luxemburgse kardinaal Jean-Claude Hollerich; en de Argentijnse kardinaal Ángel Sixto Rossi.
Sommige vaticanisten zullen zeggen: ‘Weer een jezuïet? Dat is zeer onwaarschijnlijk!’ Maar waarom? In de elfde eeuw werd Gregorius VII opgevolgd door Victor III, die op zijn beurt werd opgevolgd door Urbanus II. Alle drie waren zij benedictijn. Dus waarom zou Franciscus ook niet door een ordegenoot kunnen worden opgevolgd? Toegegeven, de Argentijn Rossi als nieuwe paus zou wel heel sterk zijn. Maar, niemand die het kan voorspellen.