Het Tweede Vaticaans Oecumenisch Concilie, ook bekend als Vaticanum II, werd van 1962 tot 1965 gehouden en is bekend geworden als de kerkvergadering van het 'aggiornamento': het 'bij de tijd brengen' (moderniseren) van de Kerk; Vaticanum II is de basis voor het kerkelijk en gelovig leven in de 21e eeuw.

Oecumenisch Concilie
Op 11 oktober 1962 opende paus Johannes XXIII (1958-1963) het Tweede Vaticaans Oecumenisch Concilie, ook bekend onder de Latijnse naam Vaticanum II. Het uit het Grieks afkomstige woord 'oecumenisch' in de titel slaat in dit verband niet op het streven naar eenheid tussen de verschillende christelijke kerken. 'Oecumenisch' duidt hier op de oikoumenè, dat letterlijk 'de bewoonde wereld' betekent en meer in het bijzonder de over heel de aarde verspeide Katholieke Kerk aanduidt. Zie verder: Oecumenisch Concilie.

Aggiornamento
Tijdens de openingsplechtigheid waren 2.540 rooms-katholieke bisschoppen uit alle werelddelen aanwezig. Paus Johannes XXIII vroeg de vergaderde bisschoppen om aggiornamento. Dit Italiaanse woord voor modernisering betekent letterlijk 'bij de dag (tijd) brengen'. Modernisering van de Kerk was volgens de paus onontkoombaar.

Ontwikkelingen sinds Vaticanum I
Na het Eerste Vaticaans Concilie (Vaticanum I; 1869-1870) was de wereld ingrijpend veranderd. In het Westen had de democratie in twee wereldoorlogen overwonnen. In hoog tempo verdwenen de Europese koloniale wereldrijken. De macht van de massamedia, de kernwapenwedloop en de schrijnende armoede in grote delen van de wereld baarden veel katholieken grote zorgen.

Deskundigheid
Op de aanwezige bisschoppen, ook wel 'concilievaders' genoemd, rustte de zware taak, de positie van de Kerk in de wereld opnieuw te doordenken. De concilievaders konden daarbij rekenen op de hulp van talloze clerici en leken, die hun deskundigheid onder meer in speciale commissies inbrachten.

Nieuwe Theologie
De uitkomsten van het Tweede Vaticaans Concilie zijn sterk beïnvloed door de zogeheten Nieuwe Theologie. Veel vertegenwoordigers van deze theologische beweging waren tijdens het concilie aanwezig als adviseurs van verscheidene bisschoppenconferenties. De 'nieuwe theologen' maakten zich sterk voor herbronning. Zij vonden dat de Kerk in haar Liturgie, Catechese en Diaconie zich meer moest baseren op de Bijbel, op de leer van de apostelen en hun eerste opvolgers en op de geschriften van de kerkvaders. Zo zou de Kerk dichter bij haar oorsprong komen, waardoor de geloofwaardigheid van haar getuigenis zou groeien.

Vergaande besluiten
Op 8 december 1965 werd het concilie afgesloten door paus Paulus VI (1963-1978), opvolger van de in 1963 overleden Johannes XXIII. De concilievaders hadden vergaande besluiten genomen. In de liturgie werd de volkstaal ingevoerd. De positie van de plaatselijke bisschoppen en ook die van de leken in de Kerk werd versterkt. De concilievaders verklaarden zich voorstander van democratie, de seculiere staat en gewetens- en godsdienstvrijheid. Zij toonden respect en openheid voor andere godsdiensten en andere christelijke kerkgenootschappen. Bovendien spraken zij zich uit tegen de kernwapenwedloop.

Nederland en het Concilie
Na afloop van het concilie ontstond een bij tijden fel debat. Sommige gelovigen vonden dat de door het concilie voorgestelde moderniseringen te ver waren doorgeschoten, anderen vonden juist dat de voorgestelde veranderingen niet ver genoeg gingen. In Nederland liep het debat danig uit de hand. In wat de Polarisatie is gaan heten, dreigde de Nederlandse kerkprovincie uiteen te vallen in een rechter- en een linkervleugel, die onverzoenlijk tegenover elkaar leken te staan. Gelukkig lijkt de polarisatie inmiddels voorbij te zijn. Er bestaat onder Nederlandse katholieken tegenwoordig consensus: Vaticanum II is de grondslag van het gelovig en kerkelijk leven in de 21e eeuw.

Voortdurende controverse?
Wereldwijd is het debat over Vaticanum II nog niet geheel uitgewoed. Ter linkerzijde werd nog in 2002 gesteld dat Vaticanum II niet ver genoeg zou zijn gegaan, en opgeroepen tot een Derde Vaticaans Concilie om verdere modernisering in gang te zetten. Van de andere kant pleitte de Belgische kardinaal Godfried Danneels in 2003 voor een herziening van het door Vaticanum II uitgegeven document Gaudium et Spes (1965) omdat deze constitutie over de Kerk in de wereld te veel de geest van de sixties zou ademen. Overigens hebben noch de oproep voor een Vaticanum III, noch de uitspraken van kardinaal Danneels onder gelovigen tot veel commotie geleid.

Werk in uitvoering
De Kerk werkt nog altijd aan de uitwerking en toepassing van de conciliebesluiten. Het Concilie publiceerde zestien documenten: vier constituties, negen decreten en drie verklaringen. De constituties vormen de kerndocumenten. Zij behandelen de principiële onderwerpen. De decreten zijn opgezet als richtlijnen voor de pastorale praktijk. De drie verklaringen gaan in op eigentijdse vraagstukken.