In Dubbel gestraft onderzoekt documentairemaker Jessica Villerius met haar team opnieuw de problemen in het Nederlandse gevangeniswezen. Ze vertelt waarom het belangrijk is om dit aan de kaak te stellen en wat de kijker kan verwachten.
Waar gaat Dubbel gestraft precies over?
Jessica Villerius: ‘Dubbel gestraft is een zesluik waarin mijn team en ik de misstanden door medewerkers in de Nederlandse gevangenissen onderzoeken. Dit hebben we gedaan naar aanleiding van onze eerdere documentaire, Zitten en Zwijgen, die we twee jaar geleden hebben uitgezonden. In Dubbel gestraft zijn we op zoek gegaan naar wat er in de tussentijd wel of niet verbeterd is en wat er allemaal nog meer aan de hand is in Nederlandse gevangenissen.’
Waarom moest het onderwerp aan het licht worden gebracht?
‘Ik vind dat machtsmisbruik, onderdrukking en seksueel misbruik altijd een hoofdpodium verdienen. Het is onze taak als journalist en documentairemaker om de macht te controleren, aangezien ook de gevangenis een afspiegeling van de maatschappij is. Niet alleen de mensen die daar zitten, maar ook de mensen die daar werken. Je kunt er dus vanuit gaan dat daar ook mensen zijn die zelf crimineel gedrag vertonen, wat ook blijkt uit onze documentaire, en het is dan onze taak om dat aan de kaak te stellen.’
'Je hebt duizend redenen als gedetineerde om het niet te melden en je hebt maar één reden om het wel te doen'
Hoe kan het dat het seksueel misbruik van (ex-)gedetineerden zo lang binnen de gevangenismuren bleef?
‘Je moet je voorstellen dat het voor gevangenen in de eerste plaats best wel moeilijk is om hun verhaal naar buiten te brengen. Zij moeten dit logischerwijs doen vanuit een geïsoleerde omgeving, dat maakt het zowel fysiek als praktisch al veel moeilijker om hun verhaal te vertellen.
Daarnaast is dat verhaal dan ook nog eens kritiek op een enorm systeem, waardoor mensen het in de eerste instantie moeilijk te geloven vinden. We willen namelijk allemaal graag geloven dat soort dingen niet gebeuren in Nederland. Ik denk dat mensen daarom in eerste instantie huiverig zijn. Op de derde plaats is de bron waarvan het verhaal komt een gedetineerde, die heeft al een keer bewezen het niet zo nauw te nemen met de wet, Daarmee staan ze al een paar punten achter.
Al deze dingen bij elkaar maakten dat ze al tien bruggen over moesten steken voordat ze überhaupt durfden te zeggen wat hen daar overkwam. Daarnaast speelt er bij alle slachtoffers van seksueel misbruik of grensoverschrijdend gedrag ook nog eens schaamte en schuld. Alle vrouwen die we hebben gesproken, en dat zijn er inmiddels honderden, vragen zich toch af of ze het niet hebben uitgelokt of er geen schuld aan hebben. Bizar hoe dat blijkbaar bij vrouwen werkt.
Je hebt duizend redenen als gedetineerde om het niet te melden en je hebt maar één reden om het wel te doen. En die ene reden, die zie je in de serie terug: ze willen niet dat een ander dit ook overkomt.’
In de documentaire zie je ook het verhaal van Angela, die invalide raakte doordat haar medische afspraken niet zijn nagekomen. Is dit volgens jou het perfecte voorbeeld van hoe groot het probleem is?
‘Ja, Angela's verhaal symboliseert een verhaal zoals we dat heel veel hebben gehoord van vrouwen in detentie. Zij was iemand met behandelbare klachten en ze had een aantal onderzoeksafspraken staan met specialisten toen ze de gevangenis in kwam. De gevangenis neemt in deze gevallen de zorg over en is verplicht om de nodige zorg te regelen, faciliteren en te betalen.
Door een miscommunicatie bij de medische dienst. En dat horen we heel vaak. Kan het dus gebeuren dat iemand nooit op de afspraken verschijnt omdat niemand in de gevangenis de regie neemt. Ik ga er echt vanuit dat het niet met opzet gebeurt en dat het gewoon slecht geregeld is, maar hierdoor is Angela dus wel blijvend invalide geworden.’
Een ander verhaal is dat van Suzanne, die overlijdt met 24 soorten medicatie in haar bloed. Wat zegt dat volgens jou over het medische systeem binnen de gevangenissen?
‘Het verhaal van Suzanne is echt schrijnend en is gelukkig een uitzondering. Als maker ben ik ervan overtuigd dat iedereen die erbij betrokken is geweest, daar ziek van is. Bij Suzanne bleek dus dat zij maar liefst 24 verschillende soorten medicatie in haar lijf had op het moment van overlijden, en dat kwam wederom door gebrek aan communicatie bij de inrichtingsartsen. Die wisten niet wat de ander voorschreef en wat zij tot zich nam. Het is natuurlijk wel belangrijk om te onderzoeken hoe dat heeft kunnen gebeuren.
Wij volgen die zaak al vier jaar en bekijken het op een journalistieke manier. Wat wij echt lastig aan die zaak vinden, is dat niemand verantwoordelijkheid lijkt te nemen. Dat het kan gebeuren staat vast en is verschrikkelijk, maar het zou de familie ontzettend helpen als iemand van de gevangenis of de Nederlandse Staat de fout zou toegeven. In plaats daarvan is het alleen maar juridisch getouwtrek en dat maakt de familie ontzettend verdrietig.’
En dan is er ook nog het verhaal van Lorenzo. Wat raakt jou zo aan zijn verhaal?
‘Ook Lorenzo’s verhaal is schrijnend. Hij is een jonge jongen met depressieve klachten die werd verdacht van brandstichting, dus hij was nog niet veroordeeld. Tijdens zijn voorarrest heeft hij in de politiecel duidelijk suïcidale neigingen getoond, wat ook in de rapporten terug te lezen is. Ook zat hij in een scheurpak. Zo’n scheurpak doen ze alleen als iemand echt een gevaar voor zichzelf is, dan nemen ze alles van je af zodat je jezelf niks aan kan doen.
Vervolgens is hij vanuit de politiecel naar een PI gebracht in afwachting van het spreken met zijn advocaat. In de PI kreeg hij zijn eigen spullen weer terug, waaronder een hoodie. Met het touwtje uit die hoodie heeft hij zichzelf weten te verhangen. Dat is natuurlijk onverteerbaar voor de nabestaanden, en ook voor de collega’s die hem daar hebben gevonden, denk ik. Ook daarvan vragen we ons af: ‘hoe kan dit gebeuren?’. Het enige waar je dan weer op uitkomt is: niet communiceren met elkaar. Dat moet echt veranderen wat mij betreft.’
'Wat alle verhalen gemeen hebben, is dat er sprake is van onderdrukking en kwetsbare posities'
Is er iets dat al deze verhalen met elkaar verbindt?
‘Wat alle verhalen, ook degene die de documentaire niet gehaald hebben, gemeen hebben, is dat er sprake is van onderdrukking en kwetsbare posities. Gedetineerden zijn sowieso altijd kwetsbaar, maar zij hebben allemaal getwijfeld of ze überhaupt hun verhaal wilden doen.
Sommige durfden het pas na Zitten en Zwijgen, want ze waren bang dat mensen hen niet zouden geloven en ze misschien meer straf zouden krijgen. Iedereen was daarom enorm terughoudend om het ons te vertellen, en toen ze wel hun verhalen deelden ging dat gepaard met veel tranen en horten en stoten.’
Hebben jullie veel nagedacht over de eventuele risico’s voor de vrouwen naar aanleiding van Dubbel gestraft?
‘Zeker, daar hebben we heel veel over nagedacht en dat hebben we ook met de vrouwen besproken. Ik vond hen daarin vooral erg moedig, want zij zeiden ook: ‘Als niemand het vertelt, verandert het niet.’ Daarbij komt dat het na Zitten en Zwijgen veiliger was om de verhalen te delen, omdat het direct zichtbaar zou zijn als mensen gestraft zouden worden. Daarbij moet ik eerlijk zeggen dat we geen signalen hebben gezien van vrouwen die extra gestraft zijn doordat ze hun verhaal hebben gedaan.’
Wat hoop je dat de serie los gaat maken, zowel bij kijkers als beleidsmakers?
‘Ik hoop vooral dat beleidsmakers heel goed en heel kritisch naar de documentaire gaan kijken. Tegelijkertijd hoop ik dat na gaan denken over hun eigen handelen en zich gaan afvragen wat ze anders hadden kunnen doen. Ik probeer echt weg te blijven van vingerwijzen, dat is niet altijd makkelijk omdat bepaalde mensen in posities zitten waar je ze op moet aanspreken.
Dat vind ik ook erg ingewikkeld, omdat ik dingen juist niet persoonlijk wil maken aangezien ik denk dat je dan niet verder komt. Je moet op hoofdlijnen blijven praten. Los daarvan hoop ik wel dat ze kritisch naar zichzelf kijken en denken: ‘Dat heb ik niet handig gedaan en dat ga ik nu rechtzetten.’ Ik ben ook de eerste die dat zou publiceren, want dat zou ik fantastisch vinden.’
Welk moment in Dubbel gestraft vind je dat iedereen gezien of gehoord moet hebben?
‘Als ik er één verhaal uit zou halen, dan doe ik de andere verhalen te kort. Wij vinden ze allemaal heel belangrijk. Ik hoop dat mensen er in zijn algemeenheid uithalen dat het iedereen kan overkomen om in de gevangenis terecht te komen, en dat machtsmisbruik of seksueel misbruik ook iedereen kan overkomen. Hoe stoer je ook bent, hoe groot je mond ook is of hoe stevig je ook in je schoenen staat, op het verkeerde moment en onder de verkeerde omstandigheden kan iedereen slachtoffer worden.
Ik hoop dat er met wat meer empathie wordt gekeken naar mensen die zo stoer zijn om daarover naar buiten te treden.’
Dubbel gestraft is vanaf donderdag 5 juni om 20.20 te zien bij KRO-NCRV op NPO 3 en te streamen via NPO Start.
