Was het iedere dag maar bevrijdingsdag

Het vijfjaarlijkse bevrijdingsfeest op 5 mei uit mijn kinderjaren staat me nog helder voor de geest. In alle vroegte zongen we voor het gemeentehuis het Wilhelmus waar klassikaal noest op was geoefend. Want ‘wee je gebeente’ als je de tekst niet kende. Er waren kinderspelen op het schoolplein, héél veel zakjes met snoepgoed, een optreden van de drumband op het plein… ja, eens in de vijf jaar werd er echt uitgepakt door de plaatselijke Oranje-vereniging.

Het absolute hoogtepunt echter was de optocht van praalwagens door ons dorp. En dan niet als toeschouwer maar als deelnemer. Als lid van Hosanna’s Kinderkoor was ik namelijk van een plekje verzekerd; wij hadden een eigen wagen! We droegen handgeknipte poncho’s van wit crêpe-papier en op ons hoofd een oranje flaphoed. Boven op de wagen zongen we uit volle borst ‘Waar de blanke top der duinen’ en ander vaderlandslievend repertoire. De zon scheen en iedereen hield van elkaar. Was het iedere dag maar Bevrijdingsdag. Dát gevoel.

In de loop van de jaren heeft juist 4 mei aan betekenis gewonnen. Ook al blijft het fantastisch om Bevrijdingsdag te vieren, die viering bestaat bij de gratie van de offers die daarvoor zijn gebracht. Zonder 4 mei heeft 5 mei geen bestaansrecht. Een besef dat groeide naarmate ik meer mensen sprak voor wie de oorlog en haar verschrikkingen geen verplichte lesstof waren in de geschiedenislessen, maar realiteit.

Memories

Voor het programma Memories maakten we ooit, in de aanloop naar 4 en 5 mei, een aantal speciale afleveringen over liefde in oorlogstijd. Want ook die verhalen zijn talrijk: tijdens verzetswerkzaamheden, op onderduikadressen en in het concentratiekamp bloeide de liefde gewoon op. Ze zijn me bijgebleven: de Drentse Lammie die zwanger raakte van een van de joodse onderduikers bij haar thuis, Sieny en Harry die elkaar leerden kennen bij het veilig stellen van joodse baby’s en de onvergetelijke Lily van Angeren.

Lily was al bijna tachtig toen ik haar leerde kennen, maar onvermoeibaar in haar strijd voor de rechten van haar Roma-gemeenschap en de jaarlijkse herdenking in Auschwitz. Het kamp waar ze, behalve ondenkbare verschrikkingen, ook de kracht van de liefde leerde kennen. We gingen met haar terug naar die plek. Voor haar de zoveelste keer, voor mij de eerste. Het was bitter koud die januarimaand toen we onder de ‘iconische’ toegangspoort doorliepen, bij de ovens stonden en de barakken ingingen waar de geschiedenis de kou nog killer maakte.

Onvoorstelbaar lijden

In de vijver op het terrein wierp ze rozen, één voor ieder verloren familielid. Haar vader was jaren daarvoor al verdwenen, niemand wist waar hij was gebleven. En toen was de rest van het Roma-gezin aan de beurt gekomen. Opgepakt, ingeladen en afgevoerd naar het vernietigingskamp. Lily verloor iedereen.

Ze was getuige van onvoorstelbaar lijden, rook de geur van verbrande lichamen waarvan de restanten uit de schoorstenen kolkten en zag hoe wagonladingen vol kinderen rechtstreeks naar de ovens werden gereden. Ze vertelde over de intense kou, het ongedierte, de straffen, de ongekende honger en de totale ontmenselijking.

Lotgenoot en eerste liefde 

En Lily vertelde over mede-gevangene Zbigniew die ze er ontmoette. Een lotgenoot én een eerste liefde. Ze waren jong en nieuwsgierig en spraken over hun dromen en verlangens. Samen werden ze weer mens waardoor er iets van hoop bleef leven, het hart stug doorklopte en het verstand niet op de loop ging. Ze overleefden.

Na een lange zoektocht vonden we Zbigniew in Australië en waren we ruim zestig jaar later, op die krankzinnige plek, getuige van hun weerzien. Zo essentieel is liefde. Opdat we ook dat niet vergeten. Juist niet op 4 mei.