De met een Gouden Kalf bekroonde KRO-NCRV documentaire Shadow Game volgt tienervluchtelingen die hun land zijn ontvlucht in de hoop op bescherming en een beter bestaan in Europa. "We beseffen ons hoeveel gevaar ze lopen: dagenlang in een vrachtwagen zitten, door mijnenvelden lopen of in elkaar geslagen worden door grenspolitie."
"De bus game, trein game, berg game, rivier game", somt de 15-jarige SK uit Afghanistan op. Maar vooral de voetganger game, oftewel: dagenlang heel veel kilometers lopen langs de Balkanroute naar West-Europa.
Het illegaal oversteken van grenzen duiden de jonge tieners op speelse wijze aan als 'games', waarbij elke keer een nieuw level bereikt kan worden door een grens over te steken. Niet zomaar een onschuldig spelletje, maar een levensgevaarlijke kwestie. "Het is een missie", legt SK in de film uit. "Als je hem volbrengt, win je de game." Voor jongeren op de vlucht net als hij, is het een manier om gemotiveerd te blijven ondanks de ontelbare obstakels die zij onderweg tegenkomen.
Alleenreizende jongens
Drie jaar lang zijn de documentairemakers Eefje Blankevoort (43) en Els van Driel (44) in samenwerking met journalist Zuhoor al Qaisi (33) bezig geweest met het project. De documentaire Shadow Game is onderdeel van een multimediaal project met korte vervolg docu's, een avonturen game, een impact campagne en een fototentoonstelling in samenwerking met fotograaf Cigdem Yuksel.
"Het idee ontstond na een ontmoeting met een jongen op Lesbos, waar hij moederziel alleen rondliep", vertelt Eefje. "Hoe is het om als kind helemaal alleen zonder ouders op de vlucht te zijn? vroegen we ons toen af. Ze moeten zich in hun eentje zien te redden. Hoe is het om dat door te maken als kind zijnde?"
Vooral alleenreizende jongens worden als de ergste soort vluchteling bestempeld
Ze werkte eerder samen met Els aan producties De Asielzoekmachine, waarbij ze het Nederlands asielbeleid onderzochten en De Deal, wat de gevolgen van de EU-Turkije deal in kaart bracht. "Daarin lieten we alle perspectieven aan bod komen van politici, beleidsmakers, advocaten en vluchtelingen. Met deze nieuwe documentaire willen we juist laten zien hoe kinderen het zélf ervaren", vertelt Eefje.
Een belangrijke keuze volgens haar, omdat er rondom mensen die vluchten stelselmatig negatieve beeldvorming heerst in de media. "Er zijn zoveel kinderen van verschillende achtergronden met verschillende redenen waarom ze vluchten. Vooral alleenreizende jongens worden als de ergste soort vluchteling bestempeld: het zouden gelukzoekers of criminelen zijn." Vaak zijn hun vaders oud of overleden, waardoor de jongens nu plots het hoofd van het gezin zijn. "Zij zijn de sterkste en gezondste en redden zichzelf, waardoor ze later hun achtergebleven familie weer kunnen helpen."
Overlevingsmechanisme
"We wisten op welke plekken in Europa mensen vastlopen aan de grenzen. Om hun vertrouwen te winnen hebben we dagenlang rondgehangen in tentenkampen, kraakpanden en onder bruggen. Hier overleefden de jonge vluchtelingen in afwachting van hun zoveelste poging om een 'game' te doen. Zo kwamen we al gauw jongeren tegen die hun eigen beeldmateriaal lieten zien wat ze onderweg hadden vastgelegd. Dat was natuurlijk waanzinnig, maar ook erg ontroerend", benadrukt Eefje.
Mobiele telefoons en sociale media zijn essentieel voor de jongeren om contact te onderhouden met achtergebleven familie, de route uit te stippelen en beeldmateriaal vast te leggen wat zij onder meer delen op TikTok. "Deze manier van communiceren komt volledig voort uit hun eigen belevingswereld, maar dient ook als een overlevingsmechanisme. Als je er een camera tussen zet, dan wordt het bijna een soort film of nog meer een game", vertelt Els.
Door het eigen beeldmateriaal van de jongeren te gebruiken, werd de film steeds meer een co-creatie. "We weten hoe waardevol het is om kinderen hun eigen verhaal te laten vertellen. Hun verhaal verschilt toch van het verhaal van volwassenen."
Slapeloze nachten
"Naast makers zijn we natuurlijk ook gewoon mens en allebei moeder. Als je dan na zo’n reis thuiskomt in je eigen veilige Nederland terwijl je afscheid hebt genomen van kinderen die weer op 'game' gaan, is dat heftig", aldus Eefje. "We hebben veel slapeloze nachten gehad, omdat je je toch zorgen maakt om die kinderen", geeft Els toe. "We beseffen ons hoeveel gevaar ze lopen: dagenlang in een vrachtwagen zitten, door mijnenvelden lopen of in elkaar geslagen worden door grenspolitie."
Zoals de Irakese Mustafa (17) die werd gemarteld door Kroatische politieagenten tijdens zijn poging om de grens over te steken. "Het was twee dagen daarvoor gebeurd, wij waren de eersten aan wie hij het kwijt kon. Het is zo indringend om te beseffen dat mensen dit meemaken, maar voor kinderen natuurlijk al helemaal. Op een gewelddadige manier teruggeduwd worden terwijl je bescherming zoekt: dat is misdadig. Wij stonden allemaal te huilen achter de camera toen hij dat vertelde", aldus Els.
Desondanks laten de jongeren zich niet uit het veld slaan. Zo lukt het Mustafa na vijftig pogingen eindelijk om de grens over te steken. "Toen we hem laatst spraken vertelde hij dat hij de grensbewakers kon vergeven", vertelt Els. "Je ziet hoe deze jongeren ondanks alle tegenslagen niet hardvochtig of wraakzuchtig worden."
Relatief geluk
De nauwe samenwerking met de tienervluchtelingen heeft de documentairemakers een persoonlijke band bezorgd met de jongens, waar ze nu nog steeds contact mee onderhouden. "Er is heel veel warmte en liefde voor die kinderen vanuit ons, maar we zijn geen surrogaatmoeder voor ze: we beschouwen het als een vriendschappelijke band. Tegelijkertijd moet je uitkijken dat je geen onrealistische verwachtingen schept. Een paspoort of een vliegticket kunnen we niet regelen, maar we hebben op sommige moeilijke momenten wel geholpen om ze een beetje te begeleiden. Uiteindelijk moeten ze ook hun eigen weg vinden, we kunnen niet allemaal hun hand vasthouden."
Het blijft een loterij: de één heeft relatief geluk en de ander krijgt teleurstelling na teleurstelling te verwerken
Bij hun eindbestemming wacht de jongens niet direct een veilige thuishaven, maar worden ze vaak geconfronteerd met de rauwe realiteit. "Ze zijn onderweg vanuit het idee dat waar ze naartoe gaan in ieder geval beter is dan waar ze vandaan komen. Op papier liggen er in West-Europa meer kansen, maar in de praktijk valt het vaak zwaar tegen. We hebben af en toe moeten uitleggen dat ze bij aankomst niet meteen alles krijgen, heel veel geduld moeten hebben en niet iedereen op vluchtelingen zit te wachten. Het blijft een loterij: de één heeft relatief geluk en de ander krijgt teleurstelling na teleurstelling te verwerken. Maar je kan onmogelijk hun hoop wegnemen", vertelt Els.
In een scène stelt Fouad (15) uit Afghanistan de vraag: als jij niet in veiligheid kan leven, als jij niet naar school kan, als het gevaarlijk is, en als er een oorlog is, zou jij dan blijven? "Hoe kort en krachtig die scène ook is, het is eigenlijk de backstory van iedereen in de film. Zou jij blijven of zou jij net als ik proberen om jezelf te redden? Voor mij is dat echt een sleutelmoment in de documentaire", aldus Eefje.
Uiterste consequentie
Tijdens het filmen hebben de makers met eigen ogen gezien wat er misgaat op het gebied van kinderrechten. Ze hopen met hun multimediale project de problematiek die jonge vluchtelingen doorstaan blijvend te agenderen. Zo hebben ze in samenspraak met de kinderen een manifest opgesteld voor een betere behandeling van minderjarigen op de vlucht door Europa, wat ze uiteindelijk willen aanbieden aan de Europese Unie.
"Als journalisten moeten we de macht blijven controleren, want het schenden van kinderrechten is simpelweg illegaal", zegt Els. "Het is bijna onbegrijpelijk dat mensen niet activistisch zijn op dit thema", voegt Eefje toe. "De uiterste consequentie van het huidige asielbeleid is dat er kinderen op de vlucht in elkaar worden gemept aan onze Europese grenzen. Is dat wat we willen? Het gaat immers niet om een oorlogsgebied ergens in een ver land, dit gebeurt hier in onze eigen achtertuin. Dat betekent dus ook dat wij er iets aan kunnen doen", onderstreept Eefje.
Update : de uitreiking van de Gouden Kalf voor beste lange documentaire (1 oktober 2021)
