Op 4 oktober 2023, feestdag van Sint-Franciscus van Assisi, gaat in Vaticaanstad een veel besproken en wereldwijd voorbereide kerkvergadering van start. Het is de laatste fase van de zogenoemde ‘Synode over synodaliteit’. De betekenis daarvan wordt hieronder aan de hand van zeven vragen uitgelegd:
- Wat is een synode?
- Waaruit bestaat deze synode?
- Waar gaat de synode over?
- Wie nemen eraan deel?
- Wie leidt de synode?
- Waar mondt de synode in uit?
- Wat kunnen we verwachten van de uitkomst?
Wat is een synode?
In het kerkelijke jargon betekent synode, van de Griekse woorden sun (‘samen’) en hodos (‘pad’), twee dingen. Het duidt enerzijds op een bijzondere raad en anderzijds op een evenement in de vorm van een bijeenkomst.
In de oosters-orthodoxe kerken wordt het hoogste kerkelijke gezag bekleed door een select gezelschap van bisschoppen, de ‘Heilige Synode’ genoemd. In het anglicanisme en protestantisme bestaan ook synodes. Zo kent de Church of England sinds 1970 de ‘General Synod’, die bestaat uit drie kamers: het Huis van de Bisschoppen, het Huis van de Clerus en het Huis van de Leken. En in de Protestantse Kerk in Nederland bestaat de ‘Generale Synode’, de algemene kerkenraad van dit genootschap, alsook de ‘Kleine Synode’; beide komen geregeld in vergadering bijeen.
In de Katholieke Kerk bestaat sinds 1965 ook een synode in de betekenis van ‘raad’. Dat is de zogeheten Bisschoppensynode. Deze raad heeft geen zelfstandig gezag; het is slechts een adviserend orgaan. Aan wie brengt deze raad advies uit? Dat is de bisschop van Rome, oftewel de paus. Hij bekleedt, als opvolger van de apostel Petrus, het ambt van opperherder van de gehele Katholieke Kerk en heeft daarmee het hoogste gezag als wetgever, uitvoerder en rechter.
De tweede betekenis van ‘synode’ duidt een evenement aan. Een synode in die zin is evenals een concilie een kerkvergadering. De komende bijeenkomst in Vaticaanstad is, zou je kunnen zeggen, een synode (evenement) van de synode (orgaan). Officieel zegt men dan een ‘assemblee’. Er zijn in de Katholieke Kerk sinds 1965 gewone, buitengewone en bijzondere assemblees van de Bisschoppensynode.
Waaruit bestaat deze synode?
Binnenkort begint de ‘Zestiende Gewone Algemene Assemblee van de Bisschoppenconferentie’. Nieuw is dat deze kerkvergadering wordt uitgespreid over twee sessies: 4-29 oktober 2023 en in oktober 2024.
Aan deze assemblee in twee delen is een ingewikkeld proces van voorbereiding aan voorafgegaan. Ook dit proces wordt gerekend tot de synode. Paus Franciscus wil dat alle gedoopten deelnemen aan een volgens hem hoognodige vernieuwing van de Katholieke Kerk. De afgelopen jaren vond de voorbereiding van deze vergadering in drie fases plaats. Op 9 oktober 2021 gaf de paus de officiële aftrap, gevolgd door de diocesane, de nationale en de continentale fase. De diocesane fase bestond eruit dat de bisschop van een bisdom alle gelovigen de gelegenheid gaf hun mening over kerkelijke zaken te ventileren. In de nationale fase werd van de respons een verhaal gemaakt, dat vervolgens werd verbonden met de verhalen van de bisschoppenconferenties in elk van de werelddelen. Op 4 oktober aanstaande breekt de universele fase van het vernieuwingsproces aan. Daarin worden de vijf continentale verhalen met elkaar verbonden. In de presentatie naar buiten noemt de Katholieke Kerk het gehele proces: ‘Synode 2021-2024’.
Waar gaat de synode over?
In de media worden deze kerkvergadering en het voorafgaande proces vaak de ‘synode over synodaliteit’ genoemd. Officieel luidt het thema: ‘Voor een synodale Kerk: gemeenschap, participatie en missie’. Franciscus wil dat iedere gelovige ervan doordrongen raakt dat geloven niet alleen een persoonlijke maar vooral ook een gemeenschappelijke aangelegenheid is. Een gelovige staat niet op zichzelf, geloven doe je in een gemeenschap. De geloofsgemeenschap vormt het Huis van de Heer (Byzantijns-Grieks: Kuriakon, waarvan ons woord ‘kerk’ is afgeleid). De gemeenschap van de gedoopten wordt in de traditie naast Lichaam van Christus ook Volk van God genoemd. Iedere gedoopte is een ledemaat van het Lichaam en een onderdeel van het uitverkoren volk dat ‘samen op weg’ (syn-odos) is naar het beloofde heil. Dat betekent dat iedereen niet alleen het recht maar ook de plicht heeft om ten volle aan het leven van die gemeenschap deel te nemen. De blijde boodschap van Christus vraagt erom verkondigd te worden zodat het Gods volk wordt uitgebreid en daarmee ook het aantal verlosten. De geloofsgemeenschap is dus geroepen om eropuit te gaan, om te missioneren en te evangeliseren. Deze drie elementen (communio, participatio, missio) vormen samen het principe van synodaliteit.
In de loop der eeuwen is dit principe in de Katholieke Kerk ernstig verzwakt geraakt, mede door het clericalisme, maar misschien ook door een te absolutistische opvatting van het Petrusambt. In ieder geval is het volgens paus Franciscus de hoogste tijd om met zijn allen, onder leiding van de bisschoppen, een weg te zoeken naar een synodalere kerk. Wat we ons daar precies bij moeten voorstellen is vooralsnog moeilijk te zeggen. Maar dit is juist de kwestie.
Wie nemen er deel aan de universele fase?
Wie zijn de deelnemers van de Zestiende Gewone Algemene Assemblee van de Bisschoppensynode? Het is niet meer dan logisch dat er bisschoppen aan deelnemen. Zij zijn immers als de opvolgers van de apostelen de bestuurders van de Kerk, die zoals het in het Credo luidt, apostolisch is. Elke nationale bisschoppenconferentie vaardigt een of meerdere van haar leden af. Namens Nederland zal de Utrechtse hulpbisschop Ted Hoogenboom deelnemen en namens België de Mechelens-Brusselse hulpbisschop Koenraad Vanhoutte.
Naast de afgevaardigden van de bisschoppenconferenties zijn er ook bisschoppen van de vijftien oosters-katholieke kerken van de partij. Uiteraard is het pauselijk bestuursapparaat ook ruim vertegenwoordigd, met onder meer de prefecten van alle dicasteries van de Romeinse Curie.
Hoewel het om een bisschoppenvergadering gaat, nemen er ook katholieken aan de synode deel die geen bisschopswijding hebben ontvangen. Op de eerste plaats zijn dat paters en zusters die generaal-overste zijn van religieuze ordes en congregaties. Op de tweede plaats zijn dat veertien clerici en leken (vrouwen en mannen) die, evenals trouwens 38 prelaten – onder wie emeritus aartsbisschop Jozef De Kesel van Mechelen-Brussel – speciaal door paus Franciscus zelf zijn benoemd.
Op de derde plaats, en dat is nieuw, de groepen afgevaardigden die getuigen van de eerdere fasen van het synodale proces. Deze categorie deelnemers bestaan uit zeven groepen, gevormd tijdens het continentale proces (Afrika, Noord-Amerika, Latijns-Amerika, Azië, Oosterse Kerken en Midden-Oosten, Europa, Oceanië). Onder de Europees gedelegeerden is diaken Geert De Cubber uit Gent.
Bekijk de officiële lijst van deelnemers, medewerkers en toehoorders >>
Wie leidt de synode?
De assemblee staat onder het officiële voorzitterschap van de paus. Hij delegeert echter de dagelijkse leiding aan negen personen: een oosterse patriarch, een kardinaal, twee diocesane aartsbisschoppen, twee diocesane bisschoppen, een pater, een zuster en een mannelijke leek.
Twee zeer belangrijke figuren zijn de secretaris-generaal van de Bisschoppensynode (het permanente orgaan) en de relator-generaal van de synodeassemblee, dat is degene die eindverantwoordelijkheid draagt voor de verslaglegging en de eindredactie van het slotdocument. De eerste is de Maltese curiekardinaal Mario Grech, die wordt bijgestaan door de twee ondersecretarissen van de Bisschoppensynode: bisschop Luis Marín en zuster Nathalie Becquart. De tweede is kardinaal Jean-Claude Hollerich, de aartsbisschop van Luxemburg. Deze jezuïet wordt bijgestaan door twee speciale secretarissen: pater jezuïet Giacomo Costa en monseigneur Riccardo Battocchio.
Alle leden van het presidium en het secretariaat zijn ook stemgerechtigde deelnemers (zie hieronder).
Naast de plenaire vergaderingen zijn er overleggen in kleinere verbanden. Die zogeten circoli minori worden gevormd door meerdere taalgroepen. Alle deelnemers worden door het secretariaat ingedeeld bij groepen waar Italiaans, Spaans, Engels, Frans of Portugees wordt gesproken. Opmerkelijk is dat er in tegenstelling tot eerdere assemblees geen Duitse taalgroep zal zijn.
Waar mondt de synode in uit?
Het is al genoemd: het slotdocument. Deze tekst zal pas gereed zijn aan het einde van de tweede sessie van de assemblee, eind oktober 2024. De basis voor het slotdocument en ook voor een eventueel tussendocument is het zogeheten instrumentum laboris, gepubliceerd op 20 juni 2023.
Een synodaal slotdocument bestaat uit tal van alinea’s die elk het resultaat zijn van beraadslagingen en waarover een ruime meerderheid het eens werd. In totaal zullen deze assemblee 363 synodedeelnemers hun stem kunnen uitbrengen over de voorgestelde alinea’s. Onder deze stemgerechtigden zijn 54 vrouwen. Om deze gehele gang van zaken (de plenaire spreekbeurten, het vergaderen in kleinere verbanden, het opstellen van de teksten, het stemmen, enz.) te ondersteunen zijn er 75 andere personen uitgenodigd om op te treden als facilitator, expert of geestelijke assistent.
Het slotdocument zal echter niet gaan behoren tot de kerkelijke leer. Dat is het stuk dat de paus schrijft na de synode; het heet dan ook een postsynodale apostolische exhortatie.
Wat kunnen we verwachten van de uitkomst?
Paus Franciscus heeft al geregeld benadrukt dat de synode geen parlement is. Ook wil hij niet dat wereldse aangelegenheden de agenda gaan bepalen. Franciscus hamert erop dat de synode een spirituele gebeurtenis is. Dat betekent dat de synodedeelnemers de Heilige Geest de hoofdrol moet laten spelen. Dat vergt volgens de paus een open, luisterende en vrijmoedige houding die allereerst door gebed en meditatie moet worden verkregen. Hij huivert bij de gedachte dat journalistieke vooringenomenheid de sfeer zal gaan bepalen. “De synode mag geen televisieshow worden”, zei hij onlangs.
Toch zullen veel media vooral aandacht hebben voor de hete hangijzers. Die komen behoorlijk goed overeen met de vier hoofdonderwerpen van de Synodale Weg, het controversiële hervormingsproces van de katholieke kerk in de Bondsrepubliek Duitsland als antwoord op het omvangrijke misbruikschandaal: de seksuele moraal, de priesterlijke levenswijze, kerkelijke macht en de rol van vrouwen in de kerk.
Kardinaal Hollerich waarschuwde onlangs voor te grote verwachtingen. Die zullen volgens de relator-generaal geheid uitlopen op teleurstelling. Er zijn inderdaad katholieken die menen dat met deze synode de kerk een modernere koers zal gaan varen, zodat bijvoorbeeld vrouwen uiteindelijk priester kunnen worden en dat homoseksuelen en transgenders het huwelijkssacrament kunnen ontvangen. Maar er zijn er ook die sceptisch zijn. Zo heeft een groep vrijzinnige katholieken aangekondigd om in Rome tegelijk met de synodeassemblee in Vaticaanstad een tegensynode te houden.
Een synodale Katholieke Kerk? Wat dat precies gaat inhouden hangt af van de geestelijke luistervaardigheid van de synodedeelnemers. Wat de Geest ingeeft, moet echter wel worden verstaan. De juiste interpretatie van het slotdocument en de uitwerking ervan kan een leerproces van vele jaren worden, een werk van lange adem.