Tekst: Ernest Marx • Beeld: KRO-NCRV, Shutterstock  

Het moment waarop astronaut André Kuipers vanuit de ruimte voor het allereerst bewust naar de aarde keek, staat hem nog glashelder voor de geest. Het had op hem het zogeheten overview effect (of overzichtseffect); een fenomeen onder ruimtevaarders waarbij opeens het besef komt hoe kwetsbaar de aarde eigenlijk is. Die ervaring vormt het uitgangspunt van de zesdelige documentaireserie Ruimteschip Aarde. Daarvan zond KRO-NCRV half februari de eerste aflevering uit. ‘Wat mij in de ruimtevaart altijd heeft aangetrokken’, vertelt André, ‘is de combinatie van spanning en avontuur, de schoonheid van het heelal en het praktische nut van de wetenschap. In het begin was ik nog helemaal niet zo bezig met de kwetsbaarheid van de aarde. Ik dacht daarover altijd heel optimistisch: het komt allemaal wel goed.’

Dreigend heelal

Het omslagmoment kwam tijdens zijn eerste ruimtevlucht in 2004, die elf dagen duurde. ‘Je bent tijdens zo’n missie vooral keihard aan het werk en doet allerlei wetenschappelijke onderzoeken. Maar af en toe heb je ook even een rustmoment. Ik weet die eerste keer nog heel goed. Ik zat in een donker gedeelte van het ruimtestation, waar geen reflectie op het raam is. Ik keek naar buiten en zag de aarde vanaf vierhonderd kilometer hoogte. Op dat moment vloog ik net over India. Ik dacht: al die miljoenen inwoners denken waarschijnlijk – zoals de meeste mensen- dat de aarde oneindig voort zal bestaan. Anderhalf uur later zag ik in mijn volgende baan rond de aarde opnieuw India voorbij komen. In de tussentijd had ik heel veel woestijnen gezien, veel zoutwater en hooggebergten. De hoeveelheid vruchtbare grond was maar heel beperkt.’ Op dat moment kreeg André een claustrofobisch gevoel. Niet voor zichzelf, maar voor de planeet en de mensen die erop wonen. ‘Als je naar de aarde kijkt is het prachtig; heel kleurrijk en majestueus.'

Maar zodra je schuin langs de aarde kijkt, zie je ineens dat immense, vijandige heelal dat er als een zwarte deken omheen hangt. Wij zitten als aardbewoners in feite opgesloten op aarde. Want buiten onze dampkring, in dat ijskoude, lege heelal vol straling, overleven wij het niet. Onze aarde heeft maar een relatief dun laagje van tien kilometer lucht en -op sommige plekken- tot tien kilometer water: daarbinnen speelt al het leven zich af. Toen kwam het bij me binnen: die aarde is zo mooi, maar zo kwetsbaar. Daar moeten we heel voorzichtig mee omgaan. Dat is dus het overview effect. Veel astronauten die dat hebben meegemaakt, willen daarna het verhaal van die planeet uitdragen. Net als ik. Als ambassadeur van de aarde wil ik laten zien: dit is alles wat we hebben en daar moeten we ongelooflijk zuinig op zijn.’

Overtuigen met schoonheid

Tot vier jaar geleden werkte hij voor de Europese ruimteorganisatie ESA, waarvoor hij in 2011 nog een tweede ruimtevlucht maakte. Hij verbleef toen ruim een half jaar op het internationale ruimtestation ISS. ‘Op je zestigste moet je bij de ESA met pensioen. Dat geldt daar voor iedereen. Desondanks ben ik natuurlijk nog steeds iedere dag met ruimtevaart bezig.’ André geeft onder meer lezingen in binnen- en buitenland, zit in adviesraden, schrijft boeken en maakte al verschillende theatershows en tv-programma’s. Zo zond KRO-NCRV afgelopen najaar nog het jeugdprogramma Space Challenge uit, dat André Kuipers samen met Klaas van Kruistum maakte over ruimtevaart, techniek en de wens om naar Mars te reizen.

Ruimteschip Aarde is van een andere orde. Het is bedoeld voor jong en oud en wordt primetime op NPO 1 uitgezonden. ‘We laten hiermee aan een brede groep kijkers zien hoe mooi de aarde is, zowel vanuit de ruimte als vanaf de grond. Maar we maken ook, aan de hand van wetenschappelijke feiten, duidelijk dat er veel mis gaat op onze planeet en wat we daaraan kunnen doen. We willen dat besef bij de kijkers vooral op een positieve manier laten doordringen. Want als je alleen maar zegt wat er allemaal niet mag en wat er slecht is, zetten mensen de hakken in het zand. Het is veel prettiger om mensen met mooie beelden en onderbouwde metingen ervan te overtuigen dat het een goed idee is om bepaalde dingen voortaan anders te doen.’

Evenwicht

Programma’s zoals Ruimteschip Aarde kunnen bijdragen aan een groenere wereld, daar is André van overtuigd. ‘Je moet ervoor zorgen dat kijkers informatie krijgen die gebaseerd is op feiten en niet op onderbuikgevoelens. Als je op basis daarvan laat zien wat bepaalde ontwikkelingen betekenen voor het individu, denk ik dat je dingen kunt veranderen.’ Dat gaat volgens André in kleine stapjes die samen een groot geheel maken. ‘Als individu kun je besluiten om minder vlees te eten, elektrisch te rijden en geen gas meer te gebruiken. Daarnaast hebben we een prachtig democratisch systeem in Nederland. Mensen kunnen stemmen op politieke partijen die groener beleid maken.’ Op bedrijven heeft het individu ook effect, vindt hij: ‘De schappen van de supermarkt liggen tegenwoordig vol met biologische producten. Niet omdat die supermarkten zo aardig willen zijn, maar omdat er vraag naar is en er geld mee te verdienen valt. Want uiteindelijk speelt ook eigenbelang een grote rol in verduurzaming.

Als je een goede boer bent, ga je jouw land niet uitputten. Want je wil volgend jaar ook nog een oogst hebben. Dus je laat af en toe het land met rust, zodat het kan herstellen. Dat zouden we op alle fronten moeten doen. Maar op dit moment is er geen evenwicht. We vissen de oceanen leeg, bossen worden weggekapt en we vervuilen de lucht die we zelf moeten inademen. Het is heel belangrijk dat we ons daarvan bewust worden. Het is echt in ons eigen belang dat de aarde meer in evenwicht komt. Voor onszelf maar zeker voor onze kinderen.’