Prijswinnende documentaires

Documentairemaker Jessica Villerius is gespecialiseerd in thema’s als misdaad, psychologie en maatschappelijk relevante onderwerpen. Al jaren maakt ze impactvolle documentaires, zoals in 2009 de KRO-documentaire Vel over probleem, die leidde tot Kamervragen over de behandeling van anorexia. 

Ook maakte ze de veelgeprezen serie Over de streep. In 2021 won ze de Gouden Televizier-Ring voor de documentaireserie De kinderen van Ruinerwold. Het zijn voorbeelden van documentaires waarmee Jessica de wereld een beetje mooier wil maken.

Gemiddeld werkt ze aan vijf projecten tegelijk. Meer kan ze niet aan. De laatste jaren wordt haar werk bemoeilijkt, doordat ze kampt met long covid. Ze moet daardoor meer rustpauzes inlassen en meer acht op haarzelf nemen. Maar ook vindt ze vijf het maximale aantal om de kwaliteit te kunnen garanderen waar ze om bekendstaat.

Meetlat

Jessica is uiterst selectief als het gaat om haar keuze voor een nieuw onderwerp, vertelt ze. Bijna wekelijks komen er rakende, schrijnende verhalen binnen, iets waar ze dankbaar voor is. Maar niet elk onderwerp is geschikt om volledig in te duiken. 

‘Ik heb een denkbeeldige meetlat waaraan ik toets. Het moet mezelf prikkelen, ik moet er direct allemaal vragen bij hebben en er meer over willen weten. Maar het belangrijkst: het moet ook grote groepen mensen aanspreken. Anders zou ik alleen nog maar documentaires maken over labradoodles’, zegt ze lachend.

Vooraf sneuvelen veel onderwerpen, omdat het verhaal te “mager” is of niet voldoet aan de meetlat. ‘Er zijn 998 redenen om ergens nee tegen te zeggen en bij slechts twee voel ik het.’ 

Maar ook gaandeweg het proces vallen er potentiële documentaires af: ‘Als het minder urgent is geworden of als ik niet de juiste sprekers kan krijgen.’ Zelfs als iets bijna af is, kan ze nog steeds besluiten het niet te brengen. Omdat er te gevoelige zaken zijn of als iemand echt schade kan krijgen van het delen van zijn verhaal.

Adempauze

Een groot voordeel van haar werk: er is weinig tot geen tijdsdruk. Zo werkte ze met tussenpozen vier jaar aan haar laatste documentaire voor KRO-NCRV: Mallorca: de nacht en de nasleep. Hierin is Jessica niet op zoek gegaan naar wat er écht is gebeurd rondom de doodslag op Carlo Heuvelman in 2021. Maar maakte ze er een – zoals zij dat noemt – 360 graden-vertaling van. 

Iedereen kon zijn of haar kant van het verhaal vertellen. Meerdere malen, zoals vlak na het hoger beroep, hield ze bewust een adempauze voor alle betrokkenen. ‘Ik werk nooit met harde deadlines. De omroepen waarmee ik samenwerk weten dat en houden daar rekening mee.’ 

Een andere werkwijze die typisch is voor Jessica is dat haar hoofdpersonen altijd alle beelden van tevoren mogen zien; de viewings. Het risico daarvan is dat iemand zich op het allerlaatst terugtrekt, maar dat hoort bij het vak: ‘Zelfs bij De kinderen van Ruinerwold heb ik tot op het laatst de achterdeur opengezet, pas als zij er volledig achterstonden, ging ik ermee door.’ 

Soms zijn er veertig viewings voor één aflevering van een documentaire. Veel werk, maar voor Jessica essentieel, want daardoor heeft ze nooit gedoe na afloop van een uitzending. ‘Je kunt in mijn ogen echt niet zeggen: “Bedankt voor je medewerking, je ziet het eindresultaat wel terug op NPO 1.”’

Vertrouwen

Bij zulke grote maatschappelijke onderwerpen is het natuurlijk belangrijk dat je mensen voor de camera krijgt. Jessica noemt haar hoofdpersonen dan ook de echte reden van het succes van haar werk. ‘Bij een documentaire is er meer nuance en ruimte dan als je jouw verhaal doet aan een talkshowtafel. Ik hoor regelmatig: als ik het doe, dan graag via jou. Blijkbaar vinden ze het fijn om met mij te praten. Mijn stijl is nooit sensationeel, nodigt niet uit tot scherpe meningen van het publiek en ik stuur geen richting op.’ 

Jessica weet snel het vertrouwen van de mensen te winnen. Dat is geen trucje, bezweert ze. ‘Ik hoor vaak dat ze mijn kalmte fijn vinden, mijn kennis van zaken en dat ik nooit haast heb. Ik dring mezelf nooit op. Dat geeft me een voorsprong ten opzichte van de snelle journalistiek, waar je vandaag nog moet reageren.’ 

Ze zal ook nooit iemand lastigvallen als deze niet wil, komt hooguit nog een keer terug als ze denkt dat het hen juist zou dienen, omdat het een genuanceerder beeld geeft. ‘Na twintig jaar documentaires maken weet ik inmiddels waar mensen spijt van kunnen krijgen. Ik zeg dan: “Misschien is het een gemiste kans. Denk erover na, praat met je omgeving en dan hoor ik het wel.” Vaak komen ze dan toch bij me terug.’

Kippenvel

Recent maakte Jessica twee documentaires over het gevangeniswezen in Nederland. Zitten en zwijgen (2023), waarin misstanden in vrouwengevangenissen breed onder de aandacht kwamen. En Dubbel gestraft (2025), waar ze onderzocht hoe diepgeworteld machtsmisbruik, medische missers en mishandeling zijn geworteld in vrouwengevangenissen, jeugd- en manneninrichtingen. Het verhaal van Dubbel gestraft kreeg ze zowel van advocaten als van ex-gedetineerden aangereikt. ‘Toen besefte ik: dit gebeurt echt.’

De maker dook in de materie en werd er zo ingezogen, dat ze er bijna niet meer uitkwam. ‘Het materiaal bleef zich opstapelen, waardoor het twee series zijn geworden van acht afleveringen in totaal. Maar ik had nóg acht afleveringen kunnen maken.’ De serie maakte zowel tijdens de research als het daadwerkelijk filmen, enorm veel indruk op Jessica. 

Slachtoffers vonden het vooral belangrijk om de doofpotcultuur binnen de gevangenismuren te laten verdwijnen. ‘Een vrouwelijke gedetineerde zei treffend: “Als ik mijn mond niet opentrek, komen er na mij nog meer slachtoffers en blijft het doorgaan.” Toen had ik kippenvel op mijn armen.’

Jessica verwachtte dat de impact enorm zou zijn, op het publiek en de politiek. Maar ze had pech met de timing. ‘Zowel bij Zitten en zwijgen als bij Dubbel gestraft zijn er na afloop Kamervragen gesteld, maar die waren zonder consequenties, omdat toevallig beide keren het kabinet vlak erna viel.’ Hoe groot de impact van Mallorca: de nacht en de nasleep uiteindelijk precies zal zijn, daar kan Jessica nu alleen nog maar naar raden. 

Feit is dat haar documentaires altijd veel los maken. Zelfs als er politiek gezien geen directe actie wordt ondernomen, zijn haar programma’s hoe dan ook spraakmakend. ‘Het feit is dat we mensen in moeilijke situaties een stem geven, en dat raakt bij ontzettend veel kijkers een snaar. Ze voelen mee, maar beseffen ook: in andere omstandigheden had ik dit misschien kunnen zijn.’

Stream Mallorca: de nacht en de nasleep en Dubbel gestraft op NPO Start.