Een octaaf is in het kerkelijk-liturgisch spraakgebruik een achtdaagse periode (van het Latijnse 'octo' = acht), verbonden aan een hoogfeest.
Ontstaan
Aangenomen wordt dat het gebruik van octaven teruggaat op het Oude Testament. Bij de instelling van het Loofhuttenfeest wordt verordonneerd dat er zeven dagen feest zal zijn, waarna de achtste dag opnieuw gevierd moet worden als een heilige dag (Leviticus 23,36). Ook de inwijding van de Tempel (2 Kronieken 7), wordt op de achtste dag (2 Kronieken 7) afgesloten.
Octaafdag
Aanvankelijk was een octaaf enkel de achtste dag na een bepaald hoogfeest, de octaafdag genoemd. Vanaf de twaalfde eeuw ontstond het gebruik om ook de dagen tussen het hoogfeest en de octaafdag te vieren. Voorgeschreven was om op deze dagen exact dezelfde liturgie, met exact dezelfde Schriftlezingen te gebruiken.
Toename aantal octaven
Vanaf de achtste eeuw bestond het octaaf bij Pasen, Pinksteren en Kerstmis, maar ook bij Driekoningen en de wijding van een nieuwe kerk. Later werden daar nog de feesten voor de heiligen Petrus en Paulus (29 juni), Sint Laurentius (10 augustus) en Sint Agnes (21 januari) aan toegevoegd. In het vervolg van de middeleeuwen nam vervolgens het aantal octaven verder toe. Ook ontstonden er octaven die alleen in bepaalde bisdommen werden gevierd.
Van de middeleeuwen tot Pius XII
Paus Pius V schiep in 1568 enige orde in de steeds omvangrijkere verzameling octaven. Hij bracht ook een rangorde aan in de verschillende octaven. Zo kregen Pasen en Pinksteren een 'bijzonder geprivilegieerd' octaaf, tijdens welk geen andere feest- of gedenkdagen mochten worden gevierd. Kerstmis, Driekoningen en Corpus Christi (Sacramentsdag) kregen een geprivilegieerd octaaf, tijdens welk ook andere feestdagen mochten worden gevierd. Onder de pausen Leo XIII en Pius X werd deze indeling nog verder verfijnd. Er ontstonden nu geprivilegieerde octaven in drie verschillende klassen, gewone octaven en eenvoudige octaven. Meer precies was deze indeling als volgt:
Geprivilegieerd Octaaf, 1e Klasse:
- Octaaf van Pasen
- Octaaf van Pinksteren
- Geprivilegieerd Octaaf, 2e Klasse:
- Octaaf van Driekoningen
- Octaaf van Sacramentsdag
- Geprivilegieerd Octaaf, 3e Klasse:
- Octaaf van Kerstmis
- Octaaf van Hemelvaart
- Octaaf van het Heilig Hart
Gewoon Octaaf:
- Octaaf van de Onbevlekte Ontvangenis
- Octaaf van het Hoogfeest van de H. Jozef
- Octaaf van het Hoogfeest van de Geboorte van de H. Johannes de Doper
- Octaaf van het Hoogfeest van de HH. Petrus en Paulus
- Octaaf van Allerheiligen
- Octaaf van Maria Tenhemelopneming
Eenvoudig Octaaf:
- Octaaf van het Hoogfeest van de H. Stefanus
- Octaaf van het Hoogfeest van de H. Apostel Johannes
- Octaaf van Onnozele Kinderen
Afgeschaft
Paus Pius XII schafte bij decreet van 23 juni 1955 vrijwel alle octaven af. Alleen de octaven van Pasen, Pinksteren en Kerstmis bleven behouden. In 1969 schafte paus Paulus VI ook het octaaf van Pinksteren af. Sindsdien zijn er alleen nog octaven van Pasen en Kerstmis (zie: Kerstoctaaf). De octaafdag van Pasen wordt Beloken Pasen genoemd.