Op maandag 28 maart (NPO 2, 20.25 uur) is bij KRO-NCRV de documentaire Oorlog in Westerbork, april-september 1945 te zien. De film vertelt over een grotendeels vergeten slotdeel van de Tweede Wereldoorlog. Duizenden gearresteerde NSB’ers en andere van collaboratie verdachte Nederlanders werden direct na de bevrijding gevangengezet in Kamp Westerbork. Daar zaten nog honderden Joden vast, waarvan een aantal (naast de geringe manschappen van het Militair Gezag) werden aangewezen als bewakers. Aan de hand van interviews met voormalige Joodse en NSB-gevangenen, nabestaanden en deskundigen onderzoeken interviewer Frénk van der Linden en regisseur Eric Blom de scheidslijn tussen goed en kwaad in het Westerbork van lente/zomer ‘45. Het Militair Gezag zag zich in de chaotische eerste bevrijdingsweken gedwongen te handelen vanuit praktische overwegingen. De Joden in het kamp, die ongevraagd werden benoemd tot bewakers, waren getraumatiseerd doordat veel van hun verwanten in concentratiekampen waren vermoord. Zij kwamen in Westerbork soms rechtstreeks tegenover (veronderstelde) collaborateurs te staan, die in een aantal gevallen verantwoordelijk waren voor het oppakken en wegvoeren van hun familieleden. Na een kleine maand kwam aan deze schrijnende situatie een eind: de Binnenlandse Strijdkrachten namen de bewaking grotendeels over. Maar gedurende de hele zomer van het bevrijdingsjaar bleven zich ontsporingen en misstanden voordoen. 

KRO-NCRV’s Oorlog in Westerbork, april-september 1945 is een indringende geschiedschrijving over pijn, gevoelens van wraak, recht en onrecht. Met deze documentaire wil KRO-NCRV laten zien dat we als samenleving het boek van onze geschiedenis moeten blijven openen voor nieuwe perspectieven op ons gezamenlijk verleden – hoe pijnlijk ook.

Op 12 april 1945 bevrijdden Canadese soldaten Kamp Westerbork, het zogeheten Durchgangslager, waar SS-commandant Gemmeker het voor het zeggen had. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden hiervandaan meer dan 100.000 Joden, Roma en Sinti naar de vernietigingskampen van de nazi’s gedeporteerd. Zij gingen hun dood tegemoet. Het Nederlandse Militair Gezag neemt na de komst van de geallieerden vrijwel direct het commando in Westerbork over. Op dat moment verblijven daar nog bijna 900 Joden. Zij mogen nog niet naar huis; eerst moet worden uitgezocht wat de reden is dat zij niet op transport zijn gezet.

Al binnen enkele weken arriveren duizenden gearresteerde NSB’ers en anderen in het kamp die zich mogelijk schuldig hebben gemaakt aan collaboratie. Van Durchgangslager verandert Westerbork zo in een interneringskamp voor Nederlanders die worden verdacht van collaboratie. In eerste instantie worden zij gevangengezet bij de getraumatiseerde Joden. Het Militair Gezag beschikt nauwelijks over personeel en wijst daarnaast enkele tientallen Joden aan als bewakers, onder wie ook kinderen. Bijvoorbeeld de tienjarige Ed van Thijn, de latere minister en burgemeester van Amsterdam. Voor zover bekend, is nergens anders ter wereld voorgekomen dat Joden als bewakers tezamen met collaborateurs in één kamp verbleven.

Na enkele weken nemen de Binnenlandse Strijdkrachten begin mei 1945 de bewaking grotendeels over van deze Joodse bewakers. Maar chaos is in die lente- en zomermaanden aan de orde van de dag in Westerbork, net als honger en besmettelijke ziektes. Ook doen zich misstanden, geweld en (seksuele) intimidatie voor. Tussen april en september overlijden tenminste 89 van de gevangenen op wie de verdenking van collaboratie rust.

Hoe kon het zover komen? Deze documentaire onderzoekt die vraag over een onderbelichte periode in onze geschiedenis. Naast interviews met voormalige Joodse en NSB-gevangenen en hun nabestaanden spreekt maker Frénk van der Linden in de KRO-NCRV documentaire Oorlog in Westerbork, april-september 1945 ook met historici die studie hebben gemaakt van het onderwerp.

“Confronterend, maar bijzonder leerzaam, en zorgvuldig gemaakt.” Bart Wallet, hoogleraar Joodse studies, Universiteit van Amsterdam

Vanuit het Kenniscentrum van Kamp Westerbork werd medewerking verleend aan deze film, en werden archiefbeelden ter beschikking gesteld. Het Joods Cultureel Kwartier verstrekte adviezen.

Oorlog in Westerbork, april-september 1945, maandag 28 maart bij KRO-NCRV om 20.25 uur op NPO 2