Het was SP-lijsttrekker Lilian Marijnissen die de motie heeft ingediend die ervoor heeft gezorgd dat er nu een parlementaire enquête komt naar de toeslagenaffaire. "Het is een belangrijke dag. De Tweede Kamer kiest ervoor om het zwaarste middel in te zetten. Het idee is dat de parlementaire enquête breder en dieper gaat en dus écht kijkt naar fraudebestrijding bij overheidsdiensten in de breedte. Ja, dan vrees ik voor wat er allemaal nog meer boven komt aan ellende", aldus Marijnissen.

"Ik ben er trots op dat het ons toch gelukt is", zegt SP-kamerlid Renske Leijten, de drijvende kracht in de Tweede Kamer achter het onthullen van de toeslagenaffaire. "Het begon met speurende journalisten en Kamerleden. Nu zeggen we als hele Tweede Kamer; we gaan dit onderzoeken, want de onderste moet steen boven komen.”

Hoe en wat?

Hoe ziet zo'n parlementaire enquête er precies uit? Dat is afhankelijk van de opdracht die zo'n commissie zichzelf geeft, zegt Sven Kockelmann. "Het is het allerzwaarste wapen dat de Tweede Kamer heeft. Anders dan zo'n ondervragingscommissie, kunnen ze nu veel dieper in de ambtelijke krochten gaan graven. Er is een juridische plicht om alle beschikbare stukken over te dragen aan zo'n enquêtecommissie. Het kan dus best zijn dat er nog veel meer uit de kast zal vallen daar."

''De vorige ondervragingscommissie heeft bewust een beperkte opdracht gekregen van de Tweede Kamer'', zegt @JanTrouw de journalist van @trouw die deze #toeslagenaffaire blootlegde. #ditisM pic.twitter.com/aIkaYWK26E

— Margriet van der Linden (@dit_is_M) February 11, 2021

Het was Jan Kleinnijenhuis, journalist bij Trouw, die in 2018 achter kwam kwam dat een grote groep mensen enorm onrecht is aangedaan. "Ik denk dat er nog veel vragen open liggen. Na de vorige ondervraging, is het duidelijk dat er een aantal dingen nog niet onderzocht konden worden. Bijvoorbeeld over het gebruik van nationaliteit. Hoe dat heeft doorgewerkt en de manier waarop de Belastingdienst de gegevens aan andere diensten heeft doorgegeven en mogelijk heeft gezegd; 'Deze mensen zijn fraudeurs en komen op een zwarte lijst terecht'."

Er is dus nog veel dat moet worden onderzocht, volgens Kleinnijenhuis. "Ik sprak een gedupeerde ouder en zij moest tienduizenden euro's terugbetalen. Ze kwam in geldproblemen, ging naar de gemeentelijke kredietbank en daar zeiden ze, 'Sorry mevrouw, we kunnen u niet helpen, want u staat hier als fraudeur bekend'. Terwijl deze vrouw daar nog nooit was geweest. Het antwoord op de vraag hoe het komt dat ze daar denken dat die mevrouw een fraudeur is, terwijl ze dat niet was... Dat is wat onderzocht moet worden."

'Je weet niet waar het eindigt'

Een van de grote vragen die nog op tafel ligt heeft te maken met etnisch profileren en hoe nationaliteit werd gebruikt als indicatie voor frauderisico's. "Het werkt in elkaar door. Op het moment dat je van tevoren bedenkt dat nationaliteit als indicator voor fraude wordt gebruikt, en vervolgens is het verhaal dat er iets niet goed is gegaan in de behandeling van mensen die als potentieel fraudeur aangemerkt werden, dan werkt dat door in de systemen. Mensen komen op een zwarte lijst terecht en die lijst wordt weer geëxporteerd. Je weet niet waar het eindigt."

Die gegevens gaan overal naartoe, zegt Kleinnijenhuis. "Het UWV, de Sociale Verzekeringsbank en het Inlichtingenbureau. Ik denk dat de Tweede Kamer móét willen weten hoe dat gaat en of ze daarmee ermee akkoord gaan." 

Belangrijk dus dat die parlementaire enquête er nu komt, benadrukt Marijnissen. "Waar de commissie van Renske Leijten het bij observaties moest houden - en die waren al heel schokkend - kunnen we nu een stap extra zetten en met conclusies en aanbevelingen komen. Die moeten ervoor te zorgen dat dit hopelijk in de toekomst anders gaat."

Benieuwd naar het hele gesprek? Kijk het hieronder terug.