Het conclaaf is de bijeenkomst van kiesgerechtigde kardinalen voor de verkiezing van een nieuwe paus, die traditiegetrouw achter gesloten deuren plaatsvindt.
'Met de sleutel'
Het conclaaf is de bijeenkomst van kiesgerechtigde kardinalen voor de verkiezing van een nieuwe paus. Feitelijk is het de naam voor de vertrekken waarin de besloten bijeenkomst wordt gehouden. Het Latijnse cum clave betekent letterlijk 'met sleutel' en duidt op een afgesloten ruimte. In modern Nederlands zouden we cum clave met de uitdrukkingen 'achter gesloten deuren' of 'achter slot en grendel' kunnen vertalen.
Opgesloten
Pausverkiezingen duurden in de vroege middeleeuwen soms zeer lang. In 1216 sloten de inwoners van Perugia, de plaats waar de pauskiezers bijeen waren, de kardinalen voor het eerst op, om hen aan te sporen tot een snelle beslissing. Daarmee was het eerste conclaaf in de geschiedenis een feit.
Viterbo
Het conclaaf werd niet meteen de vaste vorm voor een pausverkiezing. Na de dood van paus Clemens IV (1265-1268) liep de verkiezing opnieuw uit de hand: na bijna twee jaar was nog altijd geen akkoord bereikt over een opvolger. De burgers van de vergaderplaats Viterbo besloten daarom tot ingrijpende maatregelen. Zij vergrendelden het bisschoppelijk paleis, verminderden de levensmiddelenvoorziening en braken het dak van de vergaderzaal af.
Gregorius X
Gregorius X (1271-1276) stelde uiteindelijk in 1274 de conclaafvorm voor een pausverkiezing verplicht. Het was zijn bedoeling om met deze maatregel er voor te zorgen dat de sedisvacatio zo kort mogelijk zou duren.
Sedisvacatie
De Sedisvacatio of Sede Vacante is de periode tussen de dood of het aftreden van de paus en het aantreden van een nieuwe paus. Gedurende deze periode is de pauselijke zetel feitelijk onbezet, en voeren de in het College van Kardinalen verzamelde pauskiezers gezamenlijk het bewind over de Kerk. Het is goed voor te stellen, dat bij een lange sedisvacatie het kardinalencollege de macht in de Kerk volledig naar zich toetrekt. Dat is voor de regering van paus Gregorius X ook daadwerkelijk gebeurd, met allerlei misstanden tot gevolg. Gregorius hoopte door de invoering van het verplichte conclaaf en een strikte regulering van de bevoegdheden van het kardinalencollege, verdere ontsporingen tijdens de sedisvacatie te voorkomen.
Sixtijnse Kapel
Uit de voorbeelden van Perugia en Viterbo blijkt dat in de middeleeuwen een conclaaf niet perse in Rome hoefde te worden gehouden. Wel werd het in de loop der eeuwen meer en meer gebruik om het conclaaf in het Vaticaan te Rome te houden. Sinds 1878 vindt het conclaaf steevast plaats in de Sixtijnse Kapel in het Vaticaans Apostolisch Paleis. In 1996 bepaalde paus Johannes Paulus II in zijn apostolische constitutie Universi Domini gregis dat het conclaaf in de Sixtijnse Kapel gehouden moet worden; de Poolse paus acht het een plek waar "alles bijdraagt aan een bewustzijn van de aanwezigheid van God, in wiens ogen iedereen op een dag zal worden geoordeeld", daarmee zinspelend op Het Laatste Oordeel van Michelangelo dat zich daar bevindt.
Houten cel
De deelnemers aan een conclaaf mogen geen enkel contact met de buitenwereld hebben, dat is het principe van het cum clave. Iedere vorm van beïnvloeding van buitenaf moet worden vermeden. Tot aan het conclaaf van 1978 werd de vergaderruimte daarom nog van binnen én van buiten afgesloten en pas weer geopend als er een nieuwe paus was. De kardinalen kregen voor de duur van het conclaaf als slaapruimte een sobere houten cel in één van de ruimtes die aan de vergaderzaal grenzen.
Domus Sanctae Marthae
Johannes Paulus II heeft die traditie in zekere zin doorbroken. Sinds de pausverkiezing van 2005 logeren de kardinalen in Domus Sanctae Marthae (Italiaans: Casa Santa Marta), een modern gebouw ten zuiden van de apsis van de Sint-Pietersbasiliek. De ramen van dit Vaticaanse gasthuis worden tijdens een conclaaf verzegeld en geblindeerd.
Wandeling
De locatie van de nieuwe slaapplaatsen voor de conclavisten brengt met zich mee, dat de pauskiezers niet meer gedurende het gehele conclaaf echt achter slot en grendel blijven: 's ochtends en 's avonds worden ze met busjes heen en weer gebracht tussen Casa Santa Marta en het Apostolisch Paleis. Er wordt goed voor gewaakt dat de kieskardinalen tijdens hun gang tussen Santa Marta en Sixtijnse Kapel door niemand anders dan de kieskardinalen kunnen worden benaderd.
Tijdstip van aanvang
Het conclaaf moet, volgens de nu geldende regels, minimaal 15 dagen en maximaal 20 dagen na de dood van de paus beginnen. De officiële reden hiervoor is dat de kardinalen genoeg tijd moeten hebben om Rome te bereiken. Maar in een tijdperk waarin vliegtuigen in de plaats van stoomschepen en koetsen zijn gekomen, wordt dit intermezzo met name gebruikt voor de logistieke en politieke organisatie van het conclaaf. In Universi Dominici Gregis, een document over de pausverkiezing uit 1996, geeft Johannes Paulus II zelf aan dat een conclaaf bij voorkeur na 15 dagen moet beginnen en slechts bij uitzondering later.
Camerlengo
Alle praktische zaken rondom overlijden en conclaaf worden geleid en geregeld door de Camerlengo. Dat is de kardinaal-schatbewaarder, die de tijdelijke goederen en rechten van de Heilige Stoel beheert in de periode tussen het overlijden van de paus en de keuze van een nieuwe paus. Hij zorgt bijvoorbeeld voor het voorbereiden van de huisvesting voor de kieskardinalen en het vaststellen van een begintijdstip voor het conclaaf.
Kardinalen
De kardinaal-camerlengo neemt zijn beslissingen zo veel mogelijk in samenspraak met de in Rome bijeengekomen kardinalen, die zo snel mogelijk na het overlijden van de paus al dagelijks in vergadering bijeenkomen, ook al is het conclaaf nog niet begonnen. Formeel neemt het college van kardinalen namelijk, zoals hierboven al werd aangegeven, tijdens de sedisvacatie het bestuur van de Kerk en van Vaticaanstad waar.
Kiesgerechtigd
Vroeger waren alle leden van het kardinalencollege gerechtigd om aan een conclaaf deel te nemen. Paus Paulus VI bepaalde in zijn apostolische constitutie Romano Pontifici eligendo (1975) echter dat alleen de kardinalen die op de dag van het vacant worden van de Apostolische Stoel van Rome nog niet de leeftijd van 80 jaar hebben bereikt, kiesgerechtigd zijn. Johannes Paulus II bevestigde dat in de proloog van Universi Dominici gregis. "De reden voor deze bepaling is de wens om aan het gewicht van zo'n eerbiedwaardige leeftijd niet nog de last toe te voegen van de verantwoordelijkheid voor het kiezen van degene die de kudde van Christus zal moeten leiden op een manier die is aangepast aan de behoeften van de tijd", schrijft de Poolse paus.
Overige deelnemers
Naast de kiesgerechtigde kardinalen mogen maar weinigen aan het conclaaf deelnemen. De secretaris van het kardinalencollege is aanwezig als secretaris van het conclaaf, en de vicaris-generaal van de paus voor Vaticaanstad is met enkele helpers aanwezig voor de liturgische diensten. Ook de pauselijke ceremoniemeester met zijn dienaren is aanwezig, net als een predikant en enkele priester-religieuzen die in verschillende talen biecht moeten horen, twee artsen en enkele personen voor de dagelijkse verzorging. Ieder kardinaal mag daarnaast, indien zijn gezondheidstoestand het vereist, nog één persoon voor privédiensten naar het conclaaf meenemen. Tijdens de feitelijke stemrondes in de vergaderzaal mogen overigens uitsluitend de kiesgerechtigde kardinalen aanwezig zijn.
Eerste dag
Het conclaaf begint doorgaans op een namiddag. De kieskardinalen lopen op deze openingsdag niet rechtstreeks van Domus Sanctae Marthae naar de Sixtijnse Kapel, maar begeven zich eerst naar de Sint-Pieter. Daar wordt de mis Pro eligendo Romano Pontifice, 'Voor de keuze van de Romeinse pontifex', gehouden. Na de mis gaan de kardinalen in processie naar de Sixtijnse Kapel, terwijl ze de litanie van alle heiligen zingen. Ook wordt het Veni creator spiritus gezongen. In de Sixtijnse Kapel wordt die middag eventueel een eerste stemronde gehouden.
Stemrondes
Zolang er geen paus is gekozen, zijn er de dagen daarna steeds vier stemmingen per dag: twee in de ochtend en twee in de middag. Als na de eerste stemronde van een dagdeel nog geen paus verkozen is, dan volgt direct daarna de tweede ronde. Ongeveer om de drie dagen wordt er niet gestemd, maar is er ruimte voor rust, bezinning en – onvermijdelijk - onderhandeling.
Twee derde van de stemmen
Voor een geldige verkiezing van een nieuwe paus is normaliter een tweederdemeerderheid van de stemmen der aanwezige kardinalen vereist. Als verkiezing na een groot aantal stemrondes uitbleef, kon besloten worden de minimumnorm voor een geldige verkiezing te verlagen naar een absolute meerderheid van stemmen. Maar die mogelijkheid werd afgeschaft in 2007 door paus Benedictus XVI afgeschaft. In zijn motu proprio De aliquibus mutationibus in normis de electione Romani Pontificis bepaalde de Duitse paus het volgende: Als er na de normale stemrondes geen resultaat is bereikt, "wordt een dag van gebed, bezinning en dialoog gehouden. Bij de volgende stemmingen zijn alleen de twee kardinalen verkiesbaar die bij de voorafgaande stemronde het hoogste aantal stemmen hebben behaald (...). Er wordt niet afgeweken van het principe dat ook bij deze stemmingen een gekwalificeerde meerderheid van de aanwezige kardinalen vereist is voor de geldigheid van de verkiezing. Bij deze stemmingen hebben de twee kardinalen die het passief kiesrecht hebben, geen stemrecht".
Aanvaarding
Zodra blijkt dat één kardinaal de vereiste meerderheid heeft, barsten de aanwezigen in applaus uit. De deken van het kardinalencollege (of de eerste onder de kardinalen naar rang en anciënniteit) vraagt de gekozene namens het gehele college of hij aanvaardt. Zodra deze antwoordt met "Accepto" is hij formeel paus. Vervolgens wordt hem gevraagd welke naam hij wil aannemen.
Witte rook
Het signaal waaraan de buitenwereld traditiegetrouw kan aflezen of er een paus is gekozen, is de rook die tijdens het conclaaf twee maal per dag opstijgt uit de smalle schoorsteen van de Sixtijnse Kapel. De rook ontstaat door het verbranden van de stembrieven van twee stemrondes. Men doet dit éénmaal in de voormiddag en éénmaal in de namiddag. Zolang er geen nieuwe paus is, worden alleen de briefjes verbrand, zonder verdere toevoegingen: er stijgt dan normale, zwarte rook uit de schoorsteen op. Als een paus gekozen is, wordt aan de stembriefjes nat stro of een chemische stof toegevoegd, waardoor de rook wit wordt, voor de buitenwereld het teken dat er een nieuwe paus gekozen is.
Ook klokgelui
Bij de bekendmaking van de opvolger van Johannes Paulus II zal het Vaticaan niet alleen witte rook uit de schoorsteen van de Sixtijnse Kapel laten kringelen maar ook de klokken luiden. De eeuwenoude traditie is aangepast om verwarring over de kleur van de rook te voorkomen.
Habemus Papam
De nieuwe paus verschijnt kort nadat de witte rook is opgestegen op het balkon van de Sint-Pietersbasiliek, gekleed in één van de drie witte togen die − in verschillende maten − al klaarlagen in de sacristie. Zijn begeleider spreekt traditiegetrouw de woorden Habemus Papam, oftewel: 'We hebben een paus'. De paus geeft daarna voor het eerst de apostolische zegen Urbi et Orbi.