Tekst Ernest Marx • Beeld: KRO-NCRV, ANP

Op 4 oktober is het precies dertig jaar geleden dat in 1992 het Boeing 747-vrachtvliegtuig van de Israëlische luchtvaartmaatschappij El Al neerstortte in de Amsterdamse Bijlmermeer. Daarbij kwamen 43 mensen om het leven. Ter gelegenheid van dit trieste jubileum zendt KRO-NCRV de documentaire Rampvlucht uit waarin ook dominee Otto Ruff (64) aan het woord komt. ‘Ik heb bij mensen enorm veel verdriet gezien’, vertelt hij. ‘Maar ondanks de grote verliezen en de pijn komen ze vaak toch sterker uit de strijd.'

Begin 1993 raakte hij als geestelijk verzorger betrokken bij de nabestaanden en overlevenden van de Bijlmervliegramp. ‘Ik heb daarvoor jarenlang als gevangenispastor gewerkt. Door mijn ervaring met crisissituaties weet ik natuurlijk dat mensen veel veerkracht hebben. Maar daar hebben ze wel de nodige geestelijke begeleiding bij nodig. Bij de nabestaanden van de Bijlmervliegramp was dat een extra lang proces. Dat kwam vooral doordat het zo’n onverwachte gebeurtenis was. Mensen waren in shock.’ Een van de meer dan vijftig mensen die Otto geestelijk bijstond, is een moeder die tijdens de ramp drie kinderen verloor. ‘Zo iemand is voor het leven getekend, dat gemis gaat niet over. Maar uiteindelijk kan ook zij de zon weer zien schijnen.’

Betrokken

De documentaire Rampvlucht is gemaakt door Els van Driel, die vorig jaar onder andere een Gouden Kalf won voor de KRO-NCRV documentaire Shadow Game. Els: ‘In de kern gaat Rampvlucht over het wantrouwen tussen de overheid en de burger. Want in de nasleep van de Bijlmervliegramp is communicatief veel misgegaan vanuit de politiek. Er moest zelfs een parlementaire enquête aan te pas komen. De overkoepelende vraag in Rampvlucht is dan ook: wat hebben we geleerd van de Bijlmervliegramp?’

In de documentaire komen onder meer de journalisten Joost Oranje en Vincent Dekker aan het woord, (oud)-politici Rob Oudkerk en Rob van Gijzel, verschillende nabestaanden en ook dominee Otto Ruff. Els: ‘Otto Ruff staat voor mij voor de arm die juist wel om de burger heen is geslagen. Hij is enorm betrokken geweest bij de mensen door er voor ze te zijn. Dus die stem wilde ik ook heel graag laten horen in de documentaire.’

Tijd geven 

‘Vertrouwen en geborgenheid,’ zegt Otto. ‘Dat is wat de getroffenen na de Bijlmervliegramp nodig hadden. ‘Ik heb ze daarom ook altijd thuis bezocht, in hun vertrouwde omgeving. Het was in het begin vooral belangrijk om ze duidelijk te maken dat de grote verslagenheid die ze voelden en de shock waarin ze verkeerden, normale menselijke reacties zijn. Je moet dan goed naar ze luisteren, de juiste vragen stellen en ze de tijd geven om mens te zijn. Dan groeit het vertrouwen vanzelf. Ook bij mijzelf als hulpverlener. Want ik heb soms ook met mijn mond vol tanden gestaan.

In crisissituaties stellen mensen uit wanhoop existentiële vragen, zoals: “Waar heb ik dit aan verdiend?” Dat gaat over schuld zoeken bij jezelf. Sommige mensen ervaren schuldgevoelens ten opzichte van anderen die het niet hebben overleefd: “Waarom moet dat hém of háár overkomen en niet mij?!” Maar op zulke vragen heb ik geen pasklaar antwoord. Dat verwachten ze ook niet. In zo’n situatie ontstaat er communicatie zonder dat er gesproken hoeft te worden. De stilte zegt dan genoeg.’

Nasleep

Als het gaat om vertrouwen, heeft volgens de dominee de opstelling van de overheid in de nasleep van de ramp geen goed gedaan. ‘Er was veel miscommunicatie die een negatieve invloed had op de rouwverwerking.’ Als voorbeeld noemt hij dat El Al niet wilde zeggen welke lading het vliegtuig vervoerde. Den Haag kwam ook niet met antwoorden. Dertig jaar later staat nog steeds niet vast wat het vliegtuig vervoerde tijdens de rampvlucht.

Els van Driel besteedt daar volop aandacht aan in haar documentaire. ‘De allereerste scène van de film gaat er ook over. Ik vond dat belangrijk, omdat de ruis tussen burger en overheid is ontstaan door de onduidelijkheid rond die vracht. Uit recent vrijgegeven ministerraadnotulen van direct na de ramp blijkt dat er toen helemaal niet over de lading gesproken is. Er is altijd mysterieus over gedaan. Dat was voer voor complottheorieën wat het vertrouwen tussen burger en overheid geen goed deed.’

Veerkracht delen 

‘Zonder vertrouwen kunnen we geen samenleving opbouwen,’ zegt Otto Ruff. ‘En dat geldt op verschillende niveaus. Als ik kijk naar de nabestaanden van de Bijlmervliegramp heeft de een veel baat bij het geloof, de ander steunt op vrienden of vertrouwt op de band met familie. Maar in alle gevallen blijkt dat het herstel hem zit in kleine stapjes. Het zien van een zonnestraal, het vasthouden van iemands hand of het krijgen van een glimlach. Dan ontstaat langzaam weer het gevoel van geborgenheid en veiligheid. Dat kun je vervolgens ook weer doorgeven aan anderen.’

Zo is Otto met een groep Bijlmermoeders op bezoek gegaan bij slachtoffers en nabestaanden van de vuurwerkramp in Enschede. ‘Een van de moeders die twee kinderen in de Bijlmer verloor, vertelde daar over haar trauma. Dat hielp niet alleen de mensen in Enschede, maar ook haarzelf. We zijn zelfs in New York geweest om te praten met getroffenen van 9/11. Er zijn tranen gevloeid. Het is een manier om jouw veerkracht te delen met anderen die het zwaar hebben.’ 

Otto heeft veel pijn en verdriet gezien. Dat gaat ook hem niet in de koude kleren zitten. ‘Ik heb in de gevangenis gewerkt en bij de traumahulpverlening. Tegenwoordig werk ik in de ouderenzorg. Zijn er ook momenten dat ik daar geen zin in heb? Natuurlijk! Het is niet altijd makkelijk. Toch doe ik het. Ik zie het als een roeping en mijn menselijke plicht om anderen te helpen. Het is de opdracht die ik heb meegekregen. Dat heeft alles met mijn geloof in God te maken.’