Het Patriarchaat van Lissabon (Latijn: Patriarchatus Ulixbonensis) is een aartsbisdom van de Romeinse ritus van de Katholieke Kerk. De patriarchale zetel staat in Lissabon, de hoofdstad van Portugal.

Bisdom 

Het bisdom Lissabon werd opgericht in de 4de eeuw. In de 5de eeuw had het diocees veel te verduren van de Visigotische invasie. Sinds 716, het jaar van de Moorse verovering van de stad Lissabon, raakte de zetel langdurig vacant. Toch waren er tijdens de islamitische overheersing ook Mozarabische bisschoppen. In 1147 werd het bisdom heropgericht bij de herovering van Lissabon door koning Alfons I van Portugal tijdens de Tweede Kruistocht.

Aartsbisdom

In 1394 werd Lissabon door de Heilige Stoel verheven tot metropolitane zetel. De eerste aartsbisschop-metropoliet was João Anes. Doordat Portugal een machtige mogendheid was geworden en het aantal van zijn koloniën stegen, werd de kerkelijke jurisdictie van het aartsbisdom Lissabon uitgebreid. Zo vielen de overzeese missiegebieden in Congo, Kaapverdië, São Tomé, Salvador da Bahia (Brazilië) onder het gezag van de aartsbisschop van Lissabon.

Patriarchaat

Paus Clemens XI verhief in 1708 uit dankbaarheid voor de Portugese bijdrage in de strijd tegen de Ottomanen de kapel van het koninklijk paleis in Lissabon tot kapittelkerk, waaraan hij drie parochies in de bisdommen Braganza en Lamego koppelde. Dezelfde paus besloot in 1716 de koninklijke kapel te verheffen tot metropolitane kathedraal. Dat deed hij op verzoek van koning Johannes V. Clemens vaardigde daartoe In supremo apostolatus solio uit. Dit document kreeg de bijnaam de Gouden Bul, omdat de paus de bul met goud had verzegeld. Opmerkelijk was ook dat Clemens de bezetter van deze nieuwe zetel de titel patriarch verleende.

Twee metropolieten in één stad

De stad Lissabon was kerkelijk verdeeld in Oost- en West-Lissabon. De voormalige aartsbisschop van Lissabon behield jurisdictie over Oost-Lissabon en was metropoliet over de suffragaanbisdommen Guarda, Portalegre, Santiago (Kaapverdië), São Tomé en São Salvador (Congo). De patriarch van Lissabon kreeg de zetel van West-Lissabon met metropolitane rechten over de suffragaanbisdommen Leiria, Lamego, Funchal en Angra. De patriarch kreeg verder een aantal privileges, zoals het voeren van een zegel met een drievoudige kroon erin en het gebruik om bij plechtige processies flabella van struisvogelveren te gebruiken.

Kardinaal

De koning was met de paus overeengekomen dat elke nieuwe patriarch tot kardinaal zou worden verheven tijdens het eerste consistorie na diens benoeming. De eerste patriarch van Lissabon was Tomás de Almeida (1670–1754), de voormalige bisschop van Porto. Zijn kardinaalscreatie vond plaats op 20 december 1737.

Fusie

Het bestaan van twee metropolitane bisschopszetels in één stad, bleek al snel onwenselijk. Paus Benedictus XIV verenigde de twee diocesen op 13 december 1740 in één aartsbisdom. Patriarch Tomás de Almeida was het eerste hoofd van dit fusiebisdom. Wel bleven de kapittels van de beide kathedralen bestaan, totdat paus Gregorius XVI (1831-1846) het oude kapittel ophief.

Heden

In 2012 telde het patriarchaat 1.870.000 gelovigen. De suffraanbisdommen zijn Angra, Funchal, Guarda, Leiria-Fátima, Portalegre-Castelo Branco, Santarém en Setúbal.